EURASIAN EDUCATION №3-4 2017 | Page 26

¹ 3-4 ( 17 ) 2017

Келесі 1761 жылы Өскеменнен Зайсан көліне дейін Бұқтырма шебінің бекіністері пайда болды . 1764 жылы Кузнецк-Колыван шебінің бір бөлігі Өскеменнен Тигерец форпостына дейін ұзартылды . Сөйтіп , XVIIІ ғасырдың 60-жылдары Қазақстандағы шекаралық шептің шығыс қанаты Ресей әскери қамалдарының бірнеше шебінен тұратын күшті бекіністі ауданға айналдырылды . [ 1 ; 165 ]

Салынып жатқан бекіністердің қорғанысын қамтамасыз ету үшін Ресейден Қазақстанға жаңадан көптеген әскери күштер әкелінді . Бұдан басқа патша өкіметінің өкімшілігі Солтүстік және Шығыс Қазақстанға орталық губерниялардан орыс шаруаларының крепостнойлық жағдайына қарамастан , олардың бір бөлігін әкеліп қоныстандыруға белсене күш жұмсады . Бұл жерлердегі қазақтарды ығыстырып шығару жөнінде шаралар қолданылды . Сондай қадамдардың біріне , 1764 жылы қазақтардың Ертіске 10 шақырымнан және орыс бекіністеріне 30 шақырымнан жақын жерде көшіп жүруіне тиым салатын шара жатады .

Ертіс бойындағы линиялардың қанат жаюымен , Алтайда үздіксіз кен өндіру ісі жолға қойылды . Бұл жағдай Ресейдің түкпір-түкпірінен жаңа жерлерге қоныстанушылардың келеуіне жол ашты . Шығыс Қазақстан өңірінің әлеуметтік-экономикалық дамуы , сонымен бірге оның тұрғындарының құрамына да байланысты болды . Осы жерде XVIII ғасырдың басында Ресей мен Қазақстан арасында , соның ішінде Шығыс Қазақстан өңірінде пайда болған қамалдар қандай әлеуметтік топтардан құрылды ? - деген сұрақ туындайды . Семей қамалына , Солтүстік-Шығыс өңірге , жалпы Шығыс Қазақстанға алғаш келіп қоныстанған қоныстанушыларға назар аударатын болсақ , олардың ең алдымен , өз әлеуметтік жағдайларымен , айналысатын кәсіптерімен , діни сенімдерімен , сондайақ , ұлттық құрамдары-менерекшеленеді . Егер , өңірді игеру тұрғысынан қарайтын болсақ , бұнда таңданатын ештеңе жоқ . Қамалдарды салу барысында бұл өңірге әскери адамдар , казактар ( оның ішінде таратылған Запарож Сечінің казактары да бар ), сондай-ақ айдауға жіберілген поляктар қоныстандырылды .

Шығыс Қазақстан өңірінде қазақтардан кейін ең көп этникалық топты құраған әрине , орыстар болды . Орыстар , жалпы айтқанда " шығысславяндар " Қазақстан аумағына әртүрлі жолдармен , әртүрлі себептермен келіп шоғырлана бастады . XVI ғасырдың өзінде-ақ Қазақстан жерінде орал казактарының қоныстары болды . Шығыс Қазақстанға қоныстанаған орыстардың көпшілігі Ресей губернияларының помещиктерінің қаһарынанқашқандар , ескі дінді ұстанушылар ( Старообряцы немесе кержактар . -авт .) және т . б . болды . Бұлар Бұқтырманың тау бөктеріндегі аңғарларға немесе ну орман ішіне орналасып , баспана тұрғызып және т . б . ауыр жұмыстарды жасады . Алтай тауларына келіп орналасқандықтан бұларды сол кездерде " каменщики " деп атаған . Басында орыс өкіметі олардың бар екендіктерінен бейхабар болды . Тек 1791 жылы ғана бұлар , ресми түрде Ресей өкіметінің бақылауына өтті [ 2 ; 34 ]. Бұлар Шығыс Қазақстан жеріне өз бетімен келіп , орналасушыларға жатады .

Шығыс Қазақстан территориясындағы ең алғашқы орыс мекендерінің пайда болуы XVIII ғ . Қазақ даласындағы әскери отарлаумен тығыз байланысты . Жоғарғы Ертіс қамалдарының бірінші тұрғындары Сібір казак войскосының құрамында болған казактар болды . 1760 жылғы Сібірдегі Өскемен қамалынан Бұқтырма өзені бойымен Телец көліне дейінгі жерлерге Уба , Үлбі , Березовка , Глубокое және т . б . өзен бойларындағы елдімекендер түсті . Сенат жарлығына байланысты бұл жерлерге шаруаларды да орналастыра бастады . Архангельск губерниясының Устюжск және Вятка уездеріндегі мемлекеттік шаруаларға осы жаққа келіп қоныстануға рұқсат берілді [ 3 ]. Жоңғар мемлекеті күйрегеннен кейін босап қалған жерлерге қоныстануға шаруалардың ұмтылысы жоғары болды . Олар өздерінУсть-Каменогорск қамалына қоныстандыруға өтініш жасай бастаған . 1743 жылы Кузнецов бөлімшесініңшаруалары Максим Земльяных мен Василий Шибаев 29 отбасының атынан Сібір линиясының басшысы , генерал-майор Киндерманға өздерін Усть-Каменогорск қамалына қоныстандыруға рұқсат сұрайды . Алайда ешқандай жауап ала алмайды . 1746 жылы олар өз өтініштерін қайта қайталайды . Бұл жолы олармен бірге , Ишим , Ялуторовск , Тара , Омбы бөлімшелерінен барлығы 200 адам өтініш жасайды . Олар өз өтініштерінде Усть-Каменогорск жерінің құнарлы екенін , егіншілік шаруашылыққа қолайлы екендігін атап көрсетеді [ 4 ; 35-37 ].

1760 жылдың тамыз айындағы және 1765 жылғы жарлықтар бойынша помещиктерге өздерінің басыбайлы шаруаларын айыпты істері үшін ( предерзостные поступки ) Сібірге қоныстануға және каторгаға жіберуге рұқсат берілді . Осы жарлық бойынша келгендер негізінен Өскемен қамалы қарамағындағы ( ведомствосында ) жерлерге орналасты . Орыс шаруалары егіншілікпен айналысты . Бұғанға дейін , жергілікті жердегі егіншілік мардымсыз болды . Әскерлердің өздерін жер өңдеу арқылы асырау шарасы сәтсіздікке ұшырады . Қызмет етуге және жер өңдеу үшін дон және орал казактары сияқты көп отбасылы казактар керек болды . Сондықтан да отбасылы шаруалардың келуі осы мәселені шешуге септігін тигізер еді .

1746 жылы Семипалатинск қамалында - 200 , Ямышевта - 171 , Усть-Каменогорскіде - 144 егін салатын алаптар болды . Шығыс Қазақстан өңіріндегі егіншіліктің дамуы туралы мәліметті 1789 жылғы статистикалық көрсеткіштерден байқауға болады . Осы жылы : қарабидай - 4418 десятина , көктемгі нан - 3129 десятина , бидай - 2284,5 десятина , сұлы - 1809 десятина , бұршақ - 5165 десятина жерге отырғызылды [ 5 ; 57 ].

1762 жылы II Екатеринаның манифесі негізіндегі үкімет сенатының жарғысы шықты , бұл бойынша діни бөлунішілік кезінде әр жылдарда Польшаға қашқандарды қайтару шарасы іске асырылды . Қайтып келген ескіғұрыптағылардың жартысы Алтайға қоныстандырылды . Олар Ульба және Уба өзендері бойындағы бұқтырмалық ескіғұрыптағылардың жанына қоныстанды . Староалейск , Лосиха , Секисовка , Шемонайха , Екатеринка және Бобровка мекендері пайда болды . Ұзақ уақыт бірге тұрғаннан кейін бұқтырмалықтар мен " поляктар " мәдени-шаруашылық қарым-қатынаста жақындасып кетті [ 5 ; 58 ]. Осыған орай Кенді Алтайда " поляктар " елді мекендері пайда болды . Мысалы , Староалейское , Лосиха , Секисовка , Шемонаиха , Екатеринка , Бобровка , Малая Уба , Быструха , Черемшанка және т . б . Жоқшылық пен қанауға ұшыраған Алтайды қоныстанушылардың біразы " Беловодье " атты жер жұмағы бар деп естіп , Бұқтырма арқылы Алтай тауларына тереңдеп еніп орналаса бастады . Алтай тауларына тереңдеп ену - тасқа қарай кету деп түсінгендіктен , бұл қашқындар " Алтайские каменщики " деген атқа ие болды [ 2 ]. Ал өңірдегі поляктар егіншілікпен қоса , мал шаруашылығымен айналысты .

Ертіс өңірі бойындағы саяси және сауда қатынастарының дамуына байланысты патша бұйрығымен өңірге қауырт қоныстандыру жарлығы жалғаса берді . Бұл жарлықтар нәтижесінде Ертіс өңірі бойындағы қамалдарда халық саны күрт өсті . 1745 жылдың 1 мамарындағы санақ көрсеткіші былай болды :

Òàðèõ

24