Linguistics
¹2 (10) 2016
Ғылыми мақалада Түрік тілі мен Қазақ тілі
арасындағы жануарларға қатысты мақалдар
қарастырылған. Жан-жақты талдау жасалынып, екі
тілдегі мақалдардың сәйкестілігі және баламалығы
көрсетілген.
В научной статье были рассмотрены пословицы,
связанные с названиями животных в турецком и
казахском языках. Был сделан всесторонний анализ,
в ходе которого выявлены эквивалентность и
соответствие пословиц в рассматриваемых
языках.
KUANYSH
ZHUMABEKOV
Avrasya Araştırmaları
ABD,
Doktora Öğrencisi,
Niğde Üniversitesi, Niğde
SAMAL
BERMAGANBETOVA
Yabancı Dil Olarak Türkçe
Öğretimi,
Yüksek Lisans Öğrencisi,
Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir
İn this scientific article, proverbs related to names of
animals between Turkish and Kazakh languages were
considered. A comprehensive analysis was generated
and the equivalence and accordance of proverbs were
examined in those two languages
TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE HAYVAN ADLARI İÇEREN ATASÖZLERİN
KAZAK TÜRKÇESİNDEKİ KARŞILIKLARI VE DENKLİK İLİŞKİLERİ
GİRİŞ
Türkçe, Balkandardan Yakındoğu'ya, Orta Asya'dan
İran'a, Çin ve Moğolistan'dan Rusya'nın en kuzeydoğusuna
kadar uzanan geniş bir coğrafi alan içine serpilmiş köklü bir
dildir. Günümüzde çok geniş bir sahada varlığını
sürdürmekte olan Türkçe'nin tarihî ve siyasî sebeplerden
dolayı yırmıyı aşkın farklı lehçeleri ortaya çıkmıştır. Her türlü
bölme, parçalama ve asimile etme politikalarıyla zaman
içerisinde Türk lehçeleri arasındaki farklılıklar artmış ve bu
durum Türk toplulukları arasında anlaşılabilirlik oranının
azalmasına neden olmuştur. Ancak buna rağmen aynı
soydan gelen Türk halkları ortak değerleri ve kültürlerini
korumuşlardır. Ortak değerlerinin en önemli parçası ise
şüphesiz atasözleridir. Atasözleri, ulusların hemen her
konudaki görüş, düşünüş ve değer yargılarını en açık bir
biçimde ifade eden özlü sözlerdir. Bu sözler, yüzlerce hatta
binlerce yılda, çeşitli deneyimler sonucu kalıplaşmış, özgün
söyleyişlerdir. Başka bir ifadeyle, atasözleri, ulusların ya
da aynı kökten gelen toplumların öz benliklerini yansıtan
söyleyişlerdir [1,739]. Toplum hayatını ilgilendiren konuların
büyük çoğunluğu atasözlerinde yer almıştır. İnsan
yaşamında önemli bir yere sahip olan hayvanlar
atasözlerinde de işlenen önemli konulardandır.
Bu çalışmada günümüz Türkiye Türkçesi ile günümüz
Kazak Türkçesi arasındaki hayvan adları ile ilgili atasözleri
incelenmiştir. Her iki lehçedeki atasözlerin karşılıkları ve
denklik ilişkileri ele alınmış ve hayvan türleri ve bu türlere
ait adların geçiş sıklığı gösterilmiştir.
Aynı kökten gelen iki lehçe arasındaki ortak atasözlerin
anlam birliği korunmakla birlikte, bazı farklılıkları da
rastlanmaktadır. Bu açıdan tam eş değerlik, kısmi eş
değerlik ve sıfır es değerlik gösteren hayvan adlarıyla ilişkin
atasözlerin benzerlik oranı tespit edilmiş ve örnekleri
verilmiştir.
Bu çalışma için Türkiye Türkçesinde 8600 atasöz içeren
Mustafa Nihat Özön’ün ''Atasözler'' sözlüğünden toplam
1099 tane, Kazak Türkçesinde ise yaklaşık 5000 atasöz
içeren Zeyneş-Gümüş, Muhittin’in, ''Türkçe Açıklamalı Kazak
Atasözleri'' adlı eserinden 889 hayvan ile ilgili atasözler
bulunmuştur.
Türkiye Türkçesi ve Kazak Türkçesi Arasındaki
Hayvan Adlarıyla İlgili Atasözlerinin Karşılaştırılması
Atasözleri günümüzde çok geniş ve çeşitli alanlarda
kullanılmaktadır. Bunların bir kısmı mecazi anlamda
kullanılırken bir kısım atasözleri gerçek anlamında
kullanılmaktadır. Bunlardan bir bölümü insanların tabiatla
32
olan ilişkilerini yansıtmaktadır [2, 415]. Tabiatın bir parçası
olan hayvanlar da atasözlerinde çok büyük bir sayıda yer
almıştır. Çalışmamızda da birçok hayvan isimlerini
barındıran atasözleri ele alınmıştır.
Türkiye Türkçesinde toplam 1099 atasözden 114 (%
10,37) atasöz at kavmamı ile ilgilidir. Söz gelişi, aç at yol
almaz, aç it av almaz, arık ata kuyruğu da yüktür, arpa
verilmeyen at, kamçı zoruyla yürümez, aslan kükrerse atın
ayağı kösteklenir vb.
Kazak Türkçesindeki atasözlere baktığımızda at kavramı
Türkiye Türkçesi atasözlerinden daha fazladır. Yani Kazak
Türkçesinde ilgili kavram işaretlerinin oranı (291 kez,
%32,73 ile) diğer hayvan türlerine göre daha fazla olduğu
gözlenmektedir. Söz gelişi, aqılsız jigit - awızdıksız at (akılsız
yiğit, gemsiz attır), ala jılqı joğalmaydı (ala yılkı kaybolmaz),
arğımaq birde jaldı, birde jalsız, er jigit birde maldı, birde
malsız (asil at bir yeleli bir yelesiz, er yiğit bir mallı, bir
malsız).
Türkiye Türkçesinde hayvanlarla ilişkin atasözlerin
kuruluşunda attan sonra en fazla eşekle ilgili kavram
işaretlerinin geçiş sıklığı (89 kez, %8,1 ile) kullanılmıştır:
Adam adamdır olmasa da pulu, eşek eşektir atlastan olsa
çulu, Aksak eşekle yüksek dağa çıkılmaz, Alçacık eşeğe
herkes biner vb.
Kazak Türkçesinde ise eşekle ilgili sadece 16 (% 1,8)
atasözü bulunmaktadır: Esek mingenniñ eki ayağına tınım
joq (eşeğe binenin iki ayağında istirahat yok), Esekke kümis
er jaraspas (eşeğe gümüş eyer yakışmaz), Esek semirse,
iyesin teber (eşek semirirse sahibini teper).
Türkiye Türkçesinde eşekten sonra sığırla ilgili (76 kez,
%6,9) atasözleri yer almaktadır: İneğin sarısı, topr ağın
karası, İnek gibi süt vermeyen, öküz gibi kutan sürer , Zayıf
öküze bıçak olmaz vb.
Kazak Türkçesine bakarsak, siğirla ilgili 53 (% 6) tane
atasözü bulunmaktadır: Süzegen sıyırğa quday müyiz
bermeydi (aksi sığıra Allah boynuz vermez), Aqıldı ögizden
aqımaq at artıq (akıllı öküzden ahmak at iyidir), Baylawlı it
üregen, baylawlı ögiz süzegen (bağlı it havlayıcı, bağlı öküz
boynuzlayıcı) vb.
Türkiye Türkçesinde kullanılan atasözlerinin % 4’i (44 kez)
‘deveyle’ ilgili atasözleri oluşturmaktadır: Şahin ile deve
avlanmaz, Devenin derisi eşeğe yük olur, Bir tutam ot deveye
hendek atlatır vb.
Kazak Türkçesinde ‘deveyle’ ilgili atasözü daha fazladır,
yani 86 tane (% 9,67) atasöz bulunmuştur: Tüye qaşıp jükten
qutılmas (deve kaçmakla yükten kurtulmaz), Tüye tuzğa