Kuruluşundan Tanzimat’a Defterhâne-i Hakanî
A. DEFTERHÂNE-İ HÂKANÎ TEŞKİLATI’NIN KURULUŞU
VE TARİHSEL GELİŞİMİ
Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü’nün tarihsel kökenlerinin dayandığı Defterhânei Hâkanî, Osmanlı Devleti’nde arazi ile ilgili tasarruf muamelelerinin yapıldığı ve bu muamelelere ait her türlü defter ve belgenin muhafaza edildiği dairedir. Kanun gereğince yeni fethedilen yerler ile yeniden tahriri yapılan memleketlere ait tahrir defterleri; has, zeamet, timar,
mülk ve vakıf kayıtları ile sınır belgelerinin muhafaza edildiği Defterhâne, araziyle ilgili ihtilafların141 da çözüm yeri idi. Defterhâne kaynaklarda Defterhâne-i Hâkanî, Defterhâne-i Âmire,
Defter-i Dergâh-ı Âli gibi adlarla da anılmaktadır.
Defterhâne, padişahın Veziriazamda bulunan mühr-i şerifi ile divan toplantıları öncesinde ilgililerin huzurunda merasimle açılıp, toplantı bitiminde yine mühr-i şerif ile mühürlenerek kapatılan devletin üç hazinesinden birisi idi.142 Defterhâne’ye bu kadar ehemmiyet verilmesi, Osmanlı Devleti’nin iktisadî, idarî, sosyal, siyasal ve askerî yapısını ortaya koyan
ve bu yapının bir düzen içinde yürütülmesi için elzem olan bilgilerin kayıtlı olduğu defter ve
belgelerin burada muhafaza edilmesinden kaynaklanmaktadır.143
141 Arazi ile ilgili türlü ihtilaların çözümünde Defterhâne defterlerine müracaat edilmesi ile ilgili örnekler için bkz.: BOA.Mühimme Defterleri,
C.III, s.311, hüküm 688; C.V, s.234, hüküm 1456; C.VI, s.346, hüküm 634; Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhîsü’l-Beyân Fî Kavanîn-i Âl-i Osman,
Haz.Sevim İlgürel, Ankara 1998, s.6
142 Eyyûbî Efendi Kanunnâmesi, Haz. Abdülkadir Özcan, İstanbul 1994, s.28-29; Abdülkadir Özcan, “Fatih’in Teşkilat Kanunnâmesi ve Nizam-ı
Alem için Kardeş Katli Meselesi”, İÜ Ed.Fak.Tarih Dergisi, S.33 (Mart 1980-81), s.46; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Merkez ve
Bahriye Teşkilatı, Ankara 1988, s.95
143 Bu defter ve belgelerin önemi ile bunların tür ve muhtevaları hakkında ayrıntılı bilgi için: “Defterhâne’de Muhafaza Edilen Defter ve Belgeler” başlıklı kısım, s.75-116
37