Tarih Boyunca Mülkiyet Anlayışı ve Osmanlı Toprak Düzeni
kayıtlarının incelenmesinden sonra arz üzerine suretlerinin, yani kopyalarına geçirilmesi işlemi bizzat nişancı tarafından yapılır. Fakat, defter eminin de bu işleri yaptığı kayıtlar vardır.
Çıkarılan surete, örneğin “İcmâlde vech-i meşrûh üzere mukayeddir” gibi bir not düşülür. Mahalli görülen arza bundan sonra der-kenar konulur. Der- kenar, yeni işlemin deftere geçirildiğini göstermek için konulan bir kayıttır ve “der-kenar şod” ifadesi ile tarih ve imzadan oluşur.
Deftere yapılan der-kenar durumu kesin olarak değiştirdiğinden bu işleme “kaydın bozulması” denir. Bundan sonra dilekçe kâğıdının üst yanına veziriazamın “buyrulduları” yazılır. Buyruldunun üzerine veziriazamın “sahh”, yani “doğrudur” anlamında işareti konulur. Veziriazam
buyruldusundan sonra, timarın tevcih edildiğine dair hükm-i şerif verilir ve hükme göre timarla ilgili bilgi deftere geçirilerek bağlanırdı.136
Sancakbeyi arzı ile timar tevcihine örnek:
“Diyarbakır beylerbeyisine hüküm ki, Ruha sancak beyi Budak mühürlü teksire gönderüp darende Kasım içün yarar olup Arashan muharebesinde gereği gibi yoldaşlık etmiştir deyü
arz etmeyin mezid-i inayetinden ibtidaden beş bin akçe timar verilmek emir edüp buyurdum ki,
mezbura fermanı şerifim üzere düşenden beş bin akçe bir timar tevcih edesin”
Kendi arzı üzerine timar tevcihine örnek:
“Rum Beylerbeyisine hüküm ki, darende Abdi südde-i saadetime gelüb yarar olup Şirvan muhafazasına kalmak şartıyla timar rica etmeğin mezidi inayetinden ibtidaen beş bin akçe
timar verilmesini emr edup buyurdum ki, mezbura şart-ı mezkûr üzere düşenden beş bin akçe timar tevcih eyleyesin” 137
Osmanlı bürokrasisinde timar tevcihlerinin merkezî bir kayıt sistemi içerisinde kontrol edilmesi XV. yüzyılın ikinci yarısında gerçekleşmiş ve II. Bayezid döneminden itibaren bu
amaçla “timar rûznamçe defterleri”138 tutulmaya başlanmıştır. Bu defterlerde bütün dirliklerin ayrıntılı dökümü ve timar tasarruf eden bütün devlet görevlilerinin isimlerini bulmak
mümkündür. Bundan başka timar tevcihlerini kontrol altında bulundurmak amacıyla tahvil
hükümlerinin kaydedildiği “tahvil ahkâm defterleri” tutulmuştur. Timar tevcihlerinde merkezî
kontrol için tutulan üçüncü defter türü de, timar arzları üzerine yazılan tevcih buyruldularının kaydedildiği “ruus defterleri” 139 olmuştur.140 Bu üçlü defter tutma uygulaması ile devlet,
sisteme ait kayıtları sıkı bir kontrol altında tutmaya çalışmıştır.
136 İnalcık, “Osmanlı Bürokrasisinde Aklam ve Muamelat”, s.12-13; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı,
Ankara 1988, s.43-44, 83-84
137 Göyünç, a.g.m., s.70
138 Rûznamçe defterlerinin birkaç değişik çeşidi vardır. Bunlardan birisi de ibtidadan timar verme, teri, nakil, becayiş gibi sebeplerle timar
kayıtlarının günü gününe tutulduğu timar rûznamçe defterleridir. Rûznamçe defterleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz: Halil Sahillioğlu, “Rûznamçe”, T arih Boyunca Paleografya ve Diplomatik Semineri, s.113-139
139 Ruus Defterleri, Divan-ı Hümayun kalemlerinden olan Ruus Kalemi tarafından tutulan defterler olup, bu defterlerin muhtevalarından birisi
de, timar tevcih, terakki vs. işlemlere ait buyruldu kayıtlarıdır. Ruus defterleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz: Nejat Göyünç, “XVI. Yüzyılda
Ruûs ve Önemi”, İÜ. Ed.Fak. Tarih Dergisi, C.XVII, S.22, Mart 1967, s.17-33
140 Bilgin Aydın, “XVI.Yüzyılda Osmanlı Bürokrasisinde Timar Tevcih Sistemi”, Osmanlı Araştırmaları, C.XXIV, İstanbul 2004, s.30-31
34