Tarih Boyunca Mülkiyet Anlayışı ve Osmanlı Toprak Düzeni
Timarlar veriliş şekline göre “tezkireli timar” ve “tezkiresiz timar” olarak ikiye ayrılır.
Geliri düşük olup, beylerbeyi beratıyla verilen timarlara tezkiresiz timar, geliri yüksek olup,
beylerbeyi tezkeresiyle gönderilip, tayini Divan-ı Hümayun tarafından gerçekleştirilen timarlara tezkireli timar denilirdi . 109
Timarlar idarî ve malî muhtariyeti bakımından “serbest timar” ve “serbest olmayan timar” şeklinde de iki gruba ayrılmaktadır. Padişah hasları, yüksek dereceli devlet görevlileri ile memur ve askerlerin has ve zeametleri, idarî ve malî bakımdan bazı imtiyazlara sahip serbest timarlar olarak kabul edilirdir. Bu timarda “resm-i serbestiye” denilen “niyabet” ve “bad-ı
heva” isimleri altında kaydedilmiş olan vergileri almak hakkı bulunuyordu. Resm-i arus (gerdek resmi), tapu resmi, adet-i destbani (koruculuk hakkı), koyun, tütün, otlak ve kışlak resimleri ile cürüm ve cinayet resmi serbest timarların aldıkları vergilerdendir. 110 Serbest olmayan timar sahipleri ise bu vergileri alıp, bağlı bulunduğu sancakbeyi veya subaşı ile bölüşmek zorundaydı 111 ve hatta bazı yerlerde hiç alamazlardı. 112
Timarlar, sahibinin yaptığı görevlere göre de üçe ayrılmaktadır. Bunlar: eşkinci, mustahfız ve hademe timarlarıdır. 113 Eşkinci timarı tasarruf edenler, sefer vuku bulduğunda
kendileri ve varsa yetiştirdikleri cebelileri ile bağlı oldukları alay beyinin bayrağı altında sefere giderlerdi. Osmanlı eyalet
ordusu açısından en önemli olan ve sayıca en fazla olan timar
bunlardı. Mustahfız timarı, kale
muhafazasında görevli olanlara
verilen timardır. Hisârî de denilen bu görevlilere tayin olunan
icmâllü timarlara “gedik timar”
da denilir. Hizmetlerine devam
ettikleri müddetçe ellerinden
sebepsiz alınmazdı. Hizmet (hademe) timarı ise, bazı sınırlarda
bulunan cami imam ve hatiplerine, saray-ı hümayun hizmetlilerine verilen timardı. Hatta saraya yılda 30 bin sünbül soğanı
göndermek, şahin ve çakır denen kuşları bulup getirmek gibi
Timar Sisteminin ana kütükleri olan tahrir defterlerinden örnek
109 Kurt, a.g.m., s.62; Ayn-ı Ali Efendi, Osmanlı İmparatorluğu’nda Eyalet Taksimatı, Toprak Dağıtımı ve Bunların Malî Güçleri, s.38; İ.Hakkı
Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Ankara 1998, C.II, s.566-567
110 Ünal, a.g.e., s.179-181
111 TKGM.TTd. no:49, vrk.7a; TTd.no:174, vrk.3b; TTd. no:117, vrk.7b
112 TKGM.TTd. no:9, vrk.3a
113 Netayicü’l-Vukuat, C.III/IV, s.134-135
30