ΤΕΥΧΟΣ 1ο / ΝΟEΜΒΡΙΟΣ 2018
Η χρονολογηση του Ιερου Κουβουκλιου του Παναγιου Ταφου
Μια επιτυχημενη ερευνητικη συμπραξη.
11
To 2002 στο πλαίσιο μεταδιδακτορικής έρευνας αναπτύχθηκε και δημοσιεύθηκε μέθοδος χρονολόγησης κονιαμάτων με την τεχνική της Οπτικής Φωταύγειας (Zacharias et al., 2002; Εικόνα 1). Η ερευνητική ιδέα βασίστηκε στην υπόθεση ότι κατά την διάρκεια της ανάμιξης των συστατικών του κονιάματος, το μίγμα φωτίζεται επαρκώς από το ηλιακό φως, ώστε να ‘αδειάζει’ από τον πληθυσμό των παγιδευμένων ηλεκτρονίων που βρίσκονται σε φυσικά κρυσταλλικά υλικά όπως το πυρίτιο της άμμου. Στη συνέχεια, και μετά την εφαρμογή του κονιάματος στο αρχιτεκτονικό μέλος, είτε ως συνδετικό κονίαμα είτε ως επίχρισμα, το υλικό αρχίζει να ξανα-αποκτά σταθερά αυξανόμενο πληθυσμό παγιδευμένων ηλεκτρονίων, ανάλογο της ηλικίας του. Η εργαστηριακή μέτρηση του πληθυσμού των ηλεκτρονίων με την μορφή εκπεμπόμενου φωτός αποτελεί την βάση της Τεχνικής της Οπτικής Φωταύγειας (Ζαχαριάς, 2007). Η εξίσωση ηλικίας σε απλοποιημένη μορφή δίνεται ως Ηλικία = Συσσωρευμένη Δόση / Δόση ανά Έτος, με αποτέλεσμα να εξάγεται η ηλικία σε έτη πριν από σήμερα. Έκτοτε η τεχνική εφαρμόζετε ευρέως έχοντας σημειώσει σημαντικές βελτιώσεις για την αύξηση της ακρίβειας των εξαγόμενων ηλικιών.
To 2016 Διεπιστημονική Ομάδα του ΕΜΠ με επικεφαλής την Καθ. Α. Μοροπούλου μετά από μία ιστορική κοινή συμφωνία ανάμεσα στις τρεις χριστιανικές κοινότητες του Παναγίου Τάφου και με την εξουσιοδότηση του Πατριάρχη Ιεροσολύμων, Θεόφιλου Γ’, ανέλαβε την συντήρηση και αποκατάσταση του Ιερού Κουβουκλίου του Παναγίου Τάφου στα Ιεροσόλυμα. Το σημερινό αφιέρωμα εστιάζει στην χρονολόγηση διακριτών κατασκευαστικών φάσεων του μνημείου που έλαβε χώρα για πρώτη φορά και η οποία εκτιμάται από τους ειδικούς ως το επιστέγασμα αυτού του μοναδικού τεχνικού έργου, αφού απέδωσε με τρόπο
αδιαμφισβήτητο την ιστορική συνέχεια του Ιερού Κουβουκλίου του Παναγίου Τάφου, δίνοντάς του φωνή να μιλήσει το ίδιο για την ιστορία του.
Στην κρισιμότερη φάση των εργασιών αποκατάστασης, στα τέλη του έτους 2016,
όταν δηλαδή η ερευνητική ομάδα απέσυρε την τελική μαρμάρινη πλάκα που κάλυπτε τον Τάφο για να προστατεύσει την Ταφική Κλίνη κατά την διάρκεια της ενίσχυσης της κατασκευής με ενέματα, αποκαλύφθηκε για πρώτη φορά μετά από τουλάχιστον 5 αιώνες, η ύπαρξη θραυσμένης επιτάφιας πλάκας επί της αυθεντικής Ταφικής Κλίνης. Εκείνη τη μοναδική στιγμή η επικεφαλής Καθ. Α. Μοροπούλου απευθύνθηκε στον Καθ. Ν. Ζαχαριά του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου για το επόμενο βήμα: την απόλυτη χρονολόγηση της επιτάφιας πλάκας καθώς και άλλων σημείων του μνημείου. Η αρχαιομετρική έρευνα επικεντρώθηκε στη χρονολόγηση κονιαμάτων από το υπόστρωμα της επιτάφιας πλάκας επί της αυθεντικής Ταφικής Κλίνης. Εκείνη τη μοναδική στιγμή η επικεφαλής
Καθ. Α. Μοροπούλου απευθύνθηκε στον Καθ. Ν. Ζαχαριά του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου για το επόμενο βήμα: την απόλυτη χρονολόγηση της επιτάφιας πλάκας καθώς και άλλων σημείων του μνημείου. επιτάφιας πλάκας, καθώς και άλλων κονιαμάτων από διάφορες περιοχές σημαντικής αρχιτεκτονικής και ιστορικής σημασίας του μνημείου. Μέρος των επιλεγέντων δειγμάτων χρησιμοποιήθηκε στο Εργαστήριο Επιστήμης και Τεχνικής των Υλικών του Ε.Μ.Π. για την ορυκτολογική τους μελέτη και τα υπόλοιπα αυτών μεταφέρθηκαν στο Εργαστήριο Αρχαιομετρίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου στην Καλαμάτα για την μικροσκοπική παρατήρησή τους στο Ηλεκτρονικό Μικροσκόπιο Σάρωσης (Εικόνα 2) και την χρονολόγησή τους με την τεχνική της Οπτικής Φωταύγειας (Εικόνα 3).
Τα αποτελέσματα της χρονολογήσεων έριξαν φως στην κατασκευαστική εξέλιξη του Κουβουκλίου και επιβεβαίωσαν την ιστορική συνέχεια του Ταφικού Μνημείου από την Κωνσταντίνεια Εποχή έως και την αποκατάσταση του 1810 από τον Κάλφα Κομνηνό. Πιο συγκεκριμένα, αποδείχθηκε ότι η θραυσμένη επιτάφια πλάκα (Εικόνα 4) τοποθετήθηκε την εποχή του Μ. Κωνσταντίνου (4ος αιώνας), επιβεβαιώνοντας αδιαμφισβήτητα την παράδοση που θέλει τη μητέρα του αυτοκράτορα, Αγία Ελένη, να εμπνέει και να υλοποιεί την ανάδειξη του χώρου όπου πιστεύεται ότι είχε τοποθετηθεί το σώμα του Ιησού Χριστού, μετουσιώνοντάς τον σε χώρο αιώνιας λατρείας Του.
Εικόνα 4. Φωτογραφία και στρωματογραφία των υλικών της κατώτερης επιτάφιας πλάκας του μνημείου.
Τα υπόλοιπα κονιάματα που εξετάστηκαν χρονολογήθηκαν στον 11ο, 16ο και 19ο αιώνα επιβεβαιώνοντας σημαντικές κατασκευαστικές φάσεις του μνημείου, μετά την αρχική του αυτή της εποχής του Μεγάλου Κωνσταντίνου και συγκεκριμένα την αποκατάσταση που πραγματοποιήθηκε μετά την καταστροφή του Κουβουκλίου από τον Αλ-Χακίμ το 1009, την αποκατάσταση που υλοποιήθηκε το 1555 από τον Λατίνο Κουστωδό Bonifacio da Ragusa, μέχρι την τελευταία αποκατάσταση που πραγματοποιήθηκε από τον Κάλφα Κομνηνό μετά την πυρκαγιά του 1808.
Το μνημείο, πλήρως αποκατεστημένο και με γνωστή, τεκμηριωμένη πλέον την μακρά ιστορία του, παραδόθηκε προς χρήση την άνοιξη του 2017 (Εικόνα 5).
Εικόνα 5. Το Ταφικό Μνημείου του Ιερού Κουβουκλίου πριν και μετά τις εργασίες συντήρησης και μελέτης του (φωτογραφίες National Geographic)
Η ερευνητική σύμπραξη των 2 εργαστηρίων (Ε.Μ.Π. και Πανεπιστημίου Πελοποννήσου) στο αναφερόμενο πρόγραμμα απέδωσε μέγιστα ερευνητικά οφέλη καθώς και μια σχετική πρώτη δημοσίευση στο έγκριτο διεθνές περιοδικό Journal of Archaeological Science (2018), με παράλληλες, τρέχουσες μεταξύ τους συνέργιες που υλοποιούνται και σε άλλες κατηγορίες ιστορικών υλικών και μνημείων.
Το Εργαστήριο Αρχαιομετρίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, στη διάρκεια της δεκαετούς θεσμοθετημένης λειτουργίας του, έχοντας αποκτήσει μεγάλη εξειδίκευση στις αναλύσεις και χρονολογήσεις τέχνεργων και γεωαρχαιολογικών υλικών, έχει αναλάβει αυτοτελώς ή σε σύμπραξη την υλοποίηση μεγάλου αριθμού ερευνητικών έργων στη χώρα και διεθνώς. Τα αποτελέσματα αυτών των ερευνών, μέσα από τις σχετικές δημοσιεύσεις, επικοινωνούνται στην φοιτητική κοινότητα του Ιδρύματος τόσο σε προπτυχιακό επίπεδο (φοιτητές Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών) όσο και σε διεθνές μεταπτυχιακό επίπεδο (ΠΜΣ Cultural Heritage Materias and Technologies).
Αναφορές
N. Zacharias, B. Mauz, C. T. Michael, Luminescence quartz dating of lime mortars. A first research approach, Radiation Protection Dosimetry, Vol. 101, Nos.1-4, 379-382, 2002.
Ν. Ζαχαριάς, Φωταύγεια: Απόλυτες Χρονολογήσεις και Δοσιμετρία Υλικών, Αθήνα 2007.
A. Moropoulou, N. Zacharias, E.T. Delegou, M. Apostolopoulou, E. Palamara, A. Kolaiti. OSL Mortar Dating to Elucidate the Construction History of the Tomb Chamber of the Holy Aedicule of the Holy Sepulchre in Jerusalem. Journal of Archaeological Science: Reports 19, 80-91, 2018.
Σχήμα 1. Εικόνα του σημείου δειγματοληψίας κονιάματος για την ανάπτυξη της τεχνικής χρονολόγησης κονιαμάτων.
Η χρονολογηση του Ιερου Κουβουκλιου του Παναγιου Ταφου