ALGEMEEN
Die koms van die vryemark
en die ontbinding van beheerliggame
Die koms van die vryemark en die ontbinding van beheerliggame het gelei tot die liberali
sering van markte en het ’n nuwe era vir landboubemarking in Suid-Afrika ingelui. Dit het
gelei tot groter deursigtigheid in prysvorming en produsente moes ook nuwe bemarkings
vaardighede aanleer. Vervolgens ’n bondige oorsig oor die aanloop tot die proses.
Deur Johan du Toit
Bestuurder: Senwes Landboudienste
VANAF 1930’s
• Die landbousektor het alreeds vanaf
die vroeë 1930's in ’n enkelkanaal-
markstelsel gefunksioneer, waar
besluitneming rakende pryse deur die
staat en die betrokke beheerliggame
gedoen is.
• In 1937 het die Bemarkingswet in
werking getree, wat toenemende ower-
heidsinmenging en beheer oor die land
se ekonomie behels het.
• Daar was egter toenemende tekortko
minge wat bygedra het tot kontrover
siële gevoelens rakende ’n enkelkanaal-
markstelsel.
• Een van die grootste tekortkominge
was prysbewegings tussen landbou-
en nie-landbouprodukte, wat ’n direkte
impak gehad het op produsente se
koopkrag.
VANAF 1994
• Trae ekonomiese omstandighede en
uitdagings soos droogtes, demokra-
tisering van Suid-Afrika in 1994,
grondverdeling, grondkwessies en
internasionale mededinging het gelei
tot die noodsaaklikheid vir verandering
in die landbousektor.
• Die gereguleerde stelsel waarin die
landbousektor gefunksioneer het, is
gesien as eksklusief, waar produsente
slegs prysnemers was.
• Liberalisering van die landbousektor
26
SENWES SCENARIO | WINTER 2019
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
deur die regering was die eerste stap
om die leemte in die bedryf te oorkom.
Vanaf 1995 het die gereguleerde mark
waarin landbou funksioneer, verander
na ’n vryemarkstelsel.
Die verandering na ’n vryemarkstelsel
waar pryse bepaal word deur vraag
en aanbod, was gemotiveer deur die
behoefte om alle landsburgers toegang
tot die landbousektor te gee.
Die koms van die vryemark het daartoe
gelei dat beheerliggame een vir een
beëindig is.
Onder andere het die vryemarkstelsel
die Mielieraad in 1995 en in 1997 die
Koringraad vervang.
Die South African Futures Exchange
(SAFEX) het die rol van graanbeheer-
rade oorgeneem.
Deelnemers aan die mark het daartoe
gelei dat die regering nie meer die
enigste prysbepaler was nie en sou
vraag en aanbod (SAFEX) nou die
prys van verhandelbare kommoditeite
bepaal.
In 1996 is die eerste graankontrakte op
SAFEX gelys, gevolg deur koringkon-
trakte in 1997, sonneblomkontrakte in
1999 en sojaboonkontrakte in 2002.
Die verandering na ’n vryemarkstelsel
het nuwe kundigheid en aanpassings
vereis.
Vir Senwes was dit noodsaaklik om
proaktief te dink en te funksioneer.
Op 10 April 1997 het Senwes verander
vanaf ’n landboukoöperasie na ’n maat
skappy wat meeding in die vryemark,
met diverse winsgedrewe belange.
• Hierdie verandering het gelei tot her-
strukturering en uitbreiding asook ’n
strenger kredietbeleid.
• Senwes se graanopbergingsbesigheid
kon daarin slaag om, ten spyte van die
omskakeling, winsgewendheid voort te
sit.
1998 TOT NA 2000's
• Vir die tydperk 1998 tot 2009 sou ver-
dere transformasie van Senwes vereis
word om binne die vryemarkstelsel
winsgewend te funksioneer, soos
onder andere inklusiwiteit van verskil-
lende rassegroepe, swart ekonomiese
bemagtiging en die akkommodering
van verskeie taalgroepe.
• Ongeag die transformasie en aanpas
sings wat deur die nuwe markstelsel
vereis is, het Senwes in 2009 ’n uit-
sonderlike finansiële mylpaal bereik.
Die landbousektor kon tot hede daarin
slaag om suksesvol binne die raamwerk
van ’n vryemarkstelsel, waar vraag en
aanbod kommoditeitspryse bepaal, aan te
pas en te funksioneer.
BRONNE
Tyd kweek wenners. Senwes – ’n Eeu van
landbou (Elize S van Eeden)
Kort en Lank van Termynkontrakte.
SAFEX, Graanverskansing, Spekulasie
(JM Geyser)
The Agricultural Marketing Act: A Post-
Mortem. The South African Journal of
Economics Vol. 68:3 2000 September (JA
Groenewald)