Akukilpe ti Lawtaru ñi
üyümtukupozwe
Gen wirin: Elizabeth Nuñez Sanhueza
Rulpanzugu: Bastian Chandia Millanao
Fillke igkaitxofill mogen txawüluwüy ñi pegelelafieñ
ñi chumgelu ñi zuamnenofiel ti Lawtaru üyümtukupozwe.
K
om ti poz Los Angeles tukune-
gerpualu, Boyeko tuwalu, epu txi-
pantu femekegealu petu zewmagele ti
üyümtukupozwe Leftxaru kara mew.
17 konchi diziemfüre, epu waragka
mari kayu txipantu mew zewmagey
küñe ayekan, rakümtugen mew ti Bo-
yeko vertezeru, alhün txipantu rupalu
wula ñi fill rüfke zugu feypi-feypime-
ketew ti fillke lof ka ti pu igkaitrxo-
fillmogenfe txawün, temuko waria ñi
municipalidad mew. Welu “küñe
waria amulkünugey ti reqle tonela poz
fey ka küpalgetuay, femngechi kümle-
getuay ti weza zugu petu zewmagele
ti leftxaru üyümtukupozwe” pinegey.
RADA: Red de derechos mediambien-
tales, mapuche lof, kom ti Temuko
müleyechi che ka Leftxaru müleyechi
che, küñe fütxa marcha azkünuygün,
küla konchi Oktufüre txipay ñi mar-
chayal egün, kechu pataka che txawüy.
Feytachi üyümtukupozwe müna
wera wezañmalkaitxofillmogenafuy,
kutxanelkacheafuy,
ünhfitupüllia-
fuy ka kom che ñi mapu ünhfituafuy.
Kom che kimlegeuyey ñi ünhfi-
gen tüfachi üyümtukupozwe, ti
planta kayu mari kilometxo amua-
fuy ñi ünhfitumapun. Blaise Plan-
tel, konkülelu RADA mew feypi:
“tüfachi üyümtukupozwe kutxanelka-
ponhonafuy,
kutxanelkapiwkeyafuy,
kanzelkachefuy kütu. Ragiñkonafuy ti
kakerumechi yaqel, ti püchike partikula
liq txufken reke naqay kachu mew, piw-
chil mew, ko mew, lhewfü mew, ruka
kulliñ mew ka ti awkake kulliñ mew.
Wunelu mew kutxanay püchike che,
pepi kümelngewetulayay, kayu mari ki-
lometxo amuay ti ünhfi, wallpayay, welu
konünpanefiliyiñ ti fütxake kürüf, 90 km
amukelu ora mew, feychi 60 km zoy amu-
lerpuay”. Femgechi ti tugeay Kalfarinu,
Fiktoria,Korfea, Pitxufken ka Temuko.
Epu mari txipantu yenegnegy ñi rakizua-
mtukunegen ñi chumgechi kümelgeam
tüfachi poz tañi zugu, Chile mew zew-
mageuyey ti reziklaje zugu ka kompozta-
jegeuyey, 80 % mew naqtuam ti poz. La
Pintana küñe ejemplogey. Welu ti Temuko
municipalidad amuy Europa ñi inayen-
tuafiel ti müleyechi pu üyümtukupozwe
feychi mapu mew, welu feytachi fütxake
planta zuamgewelay fey püle ñi ünhfi-
tukachemekeken mew ka ünhfitukai-
txofillmogenleken mew. Fantepu küla
mari kayu che kanzerüy ti üyümtuku-
pozwe ñi zuam España Mapu mew
Müna kümey ñi rakümtukugen mew ti Boye-
ko fertezeru pigefuy yem, müna weza feme-
kekefin mew küñe fütxa txogen mapuche lof.
Ti zoziologo ka aktibizta feypi: “15% ka
18% mapu niey mapuche lof. 80% konküley
well pülleley ti fertezeru lof mapuche mew;
feytachi zugu Meziambiental illamkan
pi ONU. Cheli mew felelay ti pu munici-
pio ñi politika welu weziambiental illa-
mkan mew azkonküley ñi femeken egün”.
Ti
üyümtukupozwe
txe-
pewelkachekelay
ti
poz
mew.
Itxokom üyümtukuafuy, uzamkachemkün-
layafuy, reziklan ka wüño zuamgeyetun.
Niewetulayafuy
politika
ekolojika
tati país, ejemplo ka fanguarzian-
gewetulayafuy
Latinoamerika
mew.
Geno poz günen.
Küzefilu ti üyümtukupozwe ti rekion mew,
tati RADA yom zewmagey küñe günen, fe-
mgechi gewetualayafuy poz. Femgechi elkü-
nugeafuy ti Fertezeru ka ti üyümtukupozwe.
Feytachi alernativa gütxumafi ti pu autoridad
ñi kulliam 2 millon kulliam tüfachi günen
mew. Tukugeam küñe ünhfigenochi günen ka
txepelkachechi günen.
Geno poz günen
Küzefilu ti üyümtukupozwe ti región mew, tati RADA yom zewmagey küñe günen, femgechi
gewetualayafuy poz. Femgechi elkünugeafuy ti Fertezeru ka ti üyümtukupozwe. Feytachi aler-
nativa gütxumafi ti pu autoridad ñi kulliam 2 millon kulliam tüfachi günen mew. Tukugeam
küñe ünhfigenochi günen ka txepelkachechi günen.
Kechu etapa niey tüfachi günen:
1)Txepelakachealu ñi chumgechi ün-
hfigen tüfachi sewmantukunegen itxo-
fill poz. Kimelünmuy ti pu che tañi ki-
mam ñi chumgechi kellukonam ti günen
mew egün , küla txoy mew: Komposta-
fal, rekliklafal ka üzen fracción. Elkünu-
geafuy anthü ñi nentugeam ti frazion.
2)Kakerumekünugeal
ti
ñimitupo-
zün kakareumechi wilhgin mew. Ti fi-
llke kamión tukulelgealu küñe klaze poz
müten fey ñimitugeay zullin anthü mew.
3) Munizipal kompozta: Küñe fütxa kou-
muna planta kompostaje zewmagea-
lu. Feymew ti kompostafalchi( zoy 50%
chi poz mülelu waria mew) poz küme-
lkamapukechi
chemkünkünugetualu.
4)Reziklaje planta: Küñe reziklaje planta
zewmagealu feymew tukukünugealu ti müle-
yechi reziklafe chügkoluwün. Fey mew uza-
mkageay ti reziklafalchi chemkün fey zoy pü-
chichi katekoria mew azkünugeay fey yegeay
ka welukageay. Feytamu 80% reziklageafuy.
5) pelotufe planta, wuzamün, tratamientu
ka rellenu sanitario interino.Feytamnu nen-
tugeay ti ünhfigechi poz, kunüwün-gelu ka
goymagechi kenhükonchi reziklafal poz.
Kimelgeay ti pu che, ka gülamtugeay ti pu
che ñi gillanoal ti ünhfigechi ka reziklafal-
genochi chemkün. Femgechi zuamgewe-
layay femgechi yewün fey gewelayay poz.
Ti Planta WTE Araucanía müley ñi txa-
fzugual ñi lelinetew ti Sistema de Eva-
luación de Impacto Ambiental-SEIA.
Evaluanegekay puwle wula ka paquete
mew femkünugeay. Ti pu Chügkoluwün
gütxumnefi che ñi txepewam ka kimel-
negeam ti kom ti mülelu fachi Arawka-
nia rekion mew ka txepewküleam anho
ka txipale küñe fütxa movilizazion.