66 Michał Michalski
z Wieluńskiego . Oprócz możliwości legalnego przekraczania granicy władze niemieckie tolerowały nadal emigrację nielegalną , a niemiecki Arbeitsamt podpisywał umowy z osobami , które miały jakikolwiek dokument tożsamości 89 . 5 lipca rozpoczął się nabór do pracy w Niemczech , lecz dla powiatu przyznano tylko 1500 miejsc , chociaż chętnych było kilka tysięcy 90 . W lipcu granicę polsko-niemiecką na odcinku wieluńskim przekroczyły 2844 osoby na podstawie dokumentów polskich oraz 168 niemieckich , a nielegalnie 139 osób . W lipcu czterema turami do Niemiec przeszło 1500 robotników polskich . Przejście ich obserwował 9 lipca prezydent Prowincji Śląskiej Karol Ordemann z wyższymi urzędnikami 91 . Późną jesienią rozpoczęły się powroty , a starosta mgr T . Niżankowski stwierdzał , że powrócili wszyscy robotnicy , zazwyczaj zadowoleni , z oszczędnościami w granicach od 200 do 400 marek 92 , a „ Dzisiaj przyjechali , ubrali się , majom co jeść i jakiś inny duch w tych ludzi wstąpił ” 93 . Także sklepikarze w Praszce zaobserwowali wzrost sprzedaży i spłatę starych długów , toteż byli zwolennikami emigracji 94 . Łącznie z Polski wyjechało do III Rzeszy 12 159 robotników 95 .
Konieczność wyjazdu do pracy była niecierpliwie oczekiwana przez samych zainteresowanych , a sołtys wsi Kowale w gminie Praszka stwierdzał po otwarciu granicy : „ Bida tu , panie u tych ludzi była straszna . Jeść nie mieli co . Toteż jak tylko się ruszyło – wszystko to leciało na łeb na szyję , jakby ich jakoś gorączka ogarnęła . Przecie tu byli we wsi tacy , co już do gęby nie mieli co włożyć ” 96 .
89
W . Spaleniak , Prawno-polityczne …, s . 62 ; tegoż , Emigracja …, s . 199 – 200 .
90
APŁOS , SPW , sygn . 815 , k . 130 – 131 Sprawozdanie sytuacyjne nr 6 SWi ze stanu bezpieczeństwa za czerwiec 1937 r .
91
Tamże , k . 157 – 158 Sprawozdanie sytuacyjne nr 7 SWi ze stanu bezpieczeństwa za lipiec
1937 r .
92
Tamże , k . 294 Sprawozdanie sytuacyjne nr 12 SWi ze stanu bezpieczeństwa za grudzień 1937 r . W październiku rozpoczęły się pierwsze powroty robotników sezonowych . Często przewozili ze sobą drobne ilości różnego rodzaju towarów , jednakże władze celne umarzały przeciwko nim sprawy . Część robotników wracała w nienajlepszych humorach , skarżąc się na ciężką pracę , małe zarobki i kiepskie jedzenie ; inni odwrotnie . Z kolei część pracodawców chciała zatrzymać polskich robotników na całą zimę , za mniejsze wynagrodzenie , jednakże robotnicy niezbyt chętnie wyrażali na to zgodę . Cześć pracodawców wypłacała także dodatkowe pieniądze przed wyjazdem i załatwiała odpowiednie formalności w kwestii wywozu pieniędzy . Zob .: tamże , k . 228 – 229 Sprawozdanie sytuacyjne nr 10 SWi ze stanu bezpieczeństwa za październik 1937 r .
93
L . Landau , Wychodźstwo sezonowe na Łotwę i do Niemiec w 1937 roku , Warszawa 1966 , s . 144 .
94
Tamże , s . 145 .
95
H . Janowska , Emigracja zarobkowa …, s . 195 ; A . Kicinger , Polityka emigracyjna II Rzeczpospolitej , Warszawa 2005 , s . 19 . Należy zauważyć , że władze niemieckie przy biernej postawie strony polskiej ściągnęły ok . 5 – 6 tysięcy robotników nielegalnych . Zob .: E . Kołodziej , Wychodźstwo zarobkowe …, s . 228 .
96
Cyt . za : L . Landau , dz . cyt ., s . 143 – 144 .