Wokół recepcji Przymierza polsko-pruskiego Szymona Askenazego
19
wym i intelektualnym , „ które poruszyło głęboko umysły współczesnych ” 53 . Według Łojka stało się tak dlatego , że Askenazy obalił w Przymierzu „ pesymistyczny i fatalistyczny pogląd , iż dzieło reformatorskie i niepodległościowe Sejmu Wielkiego było w założeniu pozbawione szans , że przymierze z Prusami było – od początku – naiwną pomyłką , że celem działania dworu berlińskiego było już od roku 1788 spowodowanie nowego rozbioru Rzeczypospolitej . […] Dowiódł , iż w początkach przymierza dwór berliński liczył poważnie na współdziałanie z Polską , nie tracąc oczywiście nadziei na pewne nabytki terytorialne kosztem Rzeczypospolitej , przewidując jednakże rekompensaty dla Polski w utraconej w 1772 r . na rzecz Austrii Galicji ” 54 . Uważał także Łojek , że warto studiować dzieło Askenazego „ dla unaocznienia , że wszelkie współdziałanie międzynarodowe uzależnione jest od realnej wspólnoty interesów dwóch państw , że trwa tak długo , póki istnieje ta wspólnota i że dla jej umocnienia trzeba podjąć czasami wyjątkowe starania i godzić się – w imię wyższych racji – na spore ofiary ” 55 . Interpretował przy tym Łojek dzieło Askenazego , nie bacząc na owe „ spore ofiary ”, jako zachętę do czynu , do podejmowania odważnych działań mogących prowadzić do celu . Dostrzegał w Przymierzu ważną myśl , „ która owocowała następnie w programie polityki aktywistycznej czasu I wojny światowej , w czynie legionowym , w postawie tej części społeczeństwa polskiego , która umiała podjąć działanie dla realizacji największego celu : NIEPOLDEGŁOŚCI ” 56 . Co ciekawe , bronił Łojek tej myśli i tej interpretacji Przymierza , mając świadomość , że Askenazy „ tuszował pewne aspekty całego złożonego zagadnienia sytuacji Polski w dobie upadku Rzeczypospolitej ” oraz że jego poglądy nie odpowiadają już nowszym badaniom . Niezależnie jednak od tego podnosił bardzo wysoko znaczenie Przymierza polsko-pruskiego , uznając je za najważniejsze dzieło w dorobku Askenazego . „ Formułuję to stwierdzenie – pisał – z całym przekonaniem . Nie przemawiają bowiem do mnie opinie niektórych historyków , usiłujących podważyć sens Przymierza z tzw . źródłowego punktu widzenia . Dowodzą oni , jakoby nie znane były Askenazemu źródła ukazujące przewrotność polityki pruskiej wobec Rzeczypospolitej – już od roku 1787 . Źródła te były mu oczywiście znane , słusznie jednak nie przywiązywał do ujawnionych potem z wielkim hukiem dokumentów pruskich większego znaczenia . Askenazy umiał bowiem – z wyjątkowym talentem – oceniać sprawy polityczne przeszłości z punktu widzenia istoty procesu politycznego . Pojmował sens każdej sytuacji – słusznie lekceważąc drobne i nie znaczące dokumenty o odmiennej treści i duchu , skoro wyrażały one poglądy ludzi
53
J . Łojek , Askenazego „ Przymierze polsko-pruskie ”, s . 8 .
54
Tamże , s . 8 .
55
Tamże , s . 8 .
56
Tamże , s . 8 .