Mieczysław Białynia-Rzepecki i Tadeusz Antoni Esman
85
ce poświęcone historii i zasobowi bydgoskich archiwów , pisane i wydawane już od 1946 r . 62
Przez całe życie angażował się obywatelsko . Przed wojną należał do Towarzystwa Obrony Kresów Zachodnich , potem Polskiego Związku Zachodniego . Po 1945 r . działał w Towarzystwie Rozwoju Ziem Zachodnich . Politycznie związany ze Stronnictwem Demokratycznym był radnym Wojewódzkiej Rady Narodowej w Bydgoszczy i tamtejszej Miejskiej Rady Narodowej .
Esman zmarł 16 września 1987 r .
Bydgoscy kierownicy na tle kolegów z innych archiwów terenowych
Wśród kadry kierowniczej terenowych archiwów państwowych lat 1918 – 1939 Białynia-Rzepecki i Esman należeli do najmniej licznej grupy urzędników wywodzących się z byłego zaboru pruskiego . Oprócz nich z Wielkopolski pochodził jedynie dyrektor poznańskiego archiwum i jednocześnie pierwszy szef WAP Józef Paczkowski . Nieco bardziej liczna była grupa kierowników pochodzących z Galicji , najliczniejsza – z Królestwa Polskiego i wschodnich województw przedrozbiorowej Rzeczpospolitej . Odpowiadało to rozmieszczeniu archiwów na terytorium międzywojennej Polski 63 , bo szefami placówek na terytoriach byłych zaborów zostawali zazwyczaj archiwiści z nich pochodzący 64 . Co prawda zdarzało się , że przedwojenni pracownicy archi-
62
T . Esman , Akta zachodnio-pruskich registratur Komisji Generalnej w Bydgoszczy jako źródło do dziejów wsi Pomorza Gdańskiego , „ Zapiski Historyczne ” 1956 , t . 22 , nr 1 – 3 , s . 232 – 248 ; tegoż , Archiwum Państwowe w Bydgoszczy , „ Dzisiejsze Pomorze ” 1946 , nr 10 ( 24 ), s . 1 – 4 ; tegoż , Archiwum Państwowe w Bydgoszczy , „ Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu ” 1947 , t . 13 , z . 1 – 4 , s , 73 – 78 ; tegoż , [ Archiwum Państwowe w Bydgoszczy ], „ Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych ” 1954 , t . 13 , s . 438 – 440 ; tegoż , Dzieje archiwum miejskiego , [ w :] Bydgoszcz . Historia , s . 283 – 294 ; tegoż [ i in .], Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Bydgoszczy , „ Archiwalny Biuletyn Informacyjny ” 1954 .
63
W Wielkopolsce znajdowało się w zasadzie jedno archiwum państwowe , w Poznaniu , z oddziałem w Bydgoszczy . W Galicji działały początkowo trzy archiwa podległe WAP : Archiwum Ziemskie w Krakowie , Archiwum Ziemskie we Lwowie i Archiwum Państwowe we Lwowie ; od 1933 r . ich liczba zmniejszyła się do dwóch , nazywanych od 1936 r . Archiwum Państwowym w Krakowie i Archiwum Państwowym we Lwowie . Na terytorium Królestwa Polskiego i ziem zabranych funkcjonowało początkowo – poza archiwami warszawskimi – dziesięć archiwów ( w Grodnie , Kielcach , Lublinie , Piotrkowie , Płocku , Radomiu , Wilnie , Kaliszu , Łomży , Suwałkach ), z których w 1930 r . pozostało siedem ( po likwidacji placówek w Kaliszu , Łomży i Suwałkach ). Por . I . Mamczak-Gadkowska , dz . cyt ., s . 101 – 115 .
64
Wyjątkiem był Adam Próchnik , który urodził się we Lwowie , a został kierownikiem Archiwum Państwowego w Piotrkowie .