84 Robert Degen , Krzysztof Syta
Łucka . Dotarł jedynie do Warszawy i tam pełnił obowiązki administratora budynku zajmowanego wówczas przez Archiwum Główne Akt Dawnych i WAP . Po kapitulacji wyjechał ze stolicy , by – po poszukiwaniu rozproszonej we wrześniu rodziny i miejsca do osiedlenia – ostatecznie wrócić do Bydgoszczy . W styczniu 1940 r . został zatrudniony jako archiwista i tłumacz w Urzędzie Kultury Rolnej . Na kilka miesięcy , od jesieni 1941 r ., został wydelegowany do swojego przedwojennego archiwum – wówczas bydgoskiego oddziału Archiwum Rzeszy w Gdańsku – by opracować repertorium map pruskiej komisji generalnej . Koniec wojny przeżył na przymusowych robotach w obozie pod Aleksandrowem Kujawskim , z którego uciekł w połowie stycznia 1945 r . 56
Po wojnie wrócił do Bydgoszczy i tamtejszego archiwum , początkowo na stanowisko zajmowane tam od 1927 r ., czyli „ prowizorycznego kierownika ” oddziału . Po przekształceniu archiwum w samodzielną placówkę , w 1947 r . powierzono mu funkcję „ prowizorycznego dyrektora ”, którą pełnił do roku 1952 . Złożył z niej rezygnację , jednak w archiwum pozostał do 1970 r ., najpierw jako kustosz , potem adiunkt naukowo-badawczy .
Czas powojenny sprzyjał aktywności naukowej Esmana , zarówno w sferze organizacyjnej , jak i badawczej . Od 1948 r . przewodniczył Kołu Związku Bibliotekarzy i Archiwistów w Bydgoszczy , dziesięć lat później stanął na czele Komitetu Organizacyjnego Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego . Kontynuował badania historyczne zainicjowane przed wojną . W 1947 r . ukazał się w dwóch częściach jego artykuł pt . Bydgoszcz na tle wypadków 1846 r . 57 , rok później biogram dziadka napisany dla Polskiego słownika biograficznego 58 . Owocem zainteresowania przeszłością Bydgoszczy był krótki tekst w pracy zbiorowej poświęconej temu miastu 59 i dwie edycje źródłowe : wydane z Zenonem Guldonem Statuty i przywileje cechów bydgoskich lat 1434 – 1770 60 oraz Pierwsze miesiące okupacji hitlerowskiej w Bydgoszczy 61 , przygotowane wspólnie z Włodzimierzem Jastrzębskim . W badaniach archiwistycznych nie podejmował problemów teoretycznych ani metodycznych . Skupiał się na archiwoznawstwie , stąd w jego dorobku znaleźć można przede wszystkim pra-
56
Swoje wojenne losy Esman dokładnie opisał w wydanych w 2007 r . wspomnieniach . Zob . Tadeusza Esmana wspomnienia , s . 439 – 469 .
57
T . Esman , Bydgoszcz na tle wypadków 1846 r ., „ Arkona ” 1947 , nr 5 – 6 , s . 10 – 11 ; 1947 , nr 7 , s . 19 .
58
Tenże , Esman Józef , [ w :] Polski słownik biograficzny , t . 6 , pod red . nacz . W . Konopczyńskiego , Kraków 1948 , s . 296 – 297 .
59
Tenże , Kilka uwag o badaniu historii Bydgoszczy , [ w :] Bydgoszcz . Historia , kultura , życie gospodarcze , Gdynia 1959 , s . 60 – 61 .
60
Statuty i przywileje cechów bydgoskich z lat 1434 – 1779 , wyd . T . Esman , Z . Guldon , Bydgoszcz – Łódź 1963 .
61
Pierwsze miesiące okupacji hitlerowskiej w Bydgoszczy w świetle źródeł niemieckich , wyd . T . Esman , W . Jastrzębski , Bydgoszcz – Poznań 1967 .