Mieczysław Białynia-Rzepecki i Tadeusz Antoni Esman
83
wości byłej Rejencji Bydgoskiej 52 . Po wypełnieniu zobowiązań kontraktowych wrócił do Poznania i kolejne pół roku spędził zatrudniony w Biurze Historycznym Dowództwa Okręgu Korpusu nr VII w Poznaniu , gdzie porządkował materiały dotyczące powstania wielkopolskiego .
Nie było dane Esmanowi na stałe związać się z wojskową służbą historyczną . W poznańskim archiwum państwowym musiał zostawić po sobie na tyle dobre wspomnienie , że już w grudniu 1927 r . wrócił nad Brdę na stałe z nominacją na stanowisko „ prowizorycznego kierownika Oddziału Archiwum Państwowego w Bydgoszczy ” 53 . Pozostał tam do początku września 1939 r . a jego status – p . o . kierownika bydgoskiego oddziału – nie uległ zmianie .
Praca Esmana w archiwum bydgoskim była bardzo intensywna . Tylko w 1928 r . kontynuował porządkowanie akt byłej rejencji bydgoskiej ( uporządkował 2 868 woluminów ), inwentaryzował akta byłej Komisji Generalnej dotyczące miejscowości położonych w tym czasie poza granicami Polski i poprawiał katalogi archiwalne . Na potrzeby Okręgowego Urzędu Ziemskiego opracował wykaz włości rentowych w Poznańskiem i na Pomorzu . Zrealizował 117 kwerend pisemnych i ustnych , wyszukał dokumentację oraz umożliwił sporządzenie 49 odrysów planów i 22 odpisów innych dokumentów . Przygotował i wypożyczył urzędom 422 tomy akt i 10 map , w pracowni przyjął 35 użytkowników . Do zasobu archiwum przejął materiały powiatowych kas skarbowych województwa poznańskiego ( 645 woluminów ) i akta okręgowych komisji wyborczych wyborów do sejmu z 1922 r . Poza tym zinwentaryzował majątek ruchomy archiwum 54 .
Biorąc pod uwagę tak duże obciążenie , nie może dziwić niewielka aktywności naukowa Esmana przed wybuchem II wojny światowej . Jak wspomnieliśmy wcześniej , studiując , zaangażował się w studencki ruch naukowy i uczestniczył w organizacji poznańskiego zjazdu historyków polskich . Już w Bydgoszczy był jednym z założycieli tamtejszego Oddziału PTH i członkiem jego zarządu . Zbierał materiały źródłowe do badań nad wielkopolskimi ruchami społecznymi w połowie lat 40 . XIX w ., w które był zaangażowany jego dziadek . Niemniej jedynymi opublikowanymi wówczas przez Esmana pracami naukowymi były dwa artykuły poświęcone Janowi Wilhelmowi Kassyuszowi 55 .
Na początku września 1939 r ., zgodnie z otrzymanymi poleceniami , Esman starał się ewakuować zasób bydgoskiego archiwum na Wołyń , do
52
Zakres prac przeprowadzonych najprawdopodobniej przez Esmana na podstawie sprawozdania archiwów państwowych za rok 1927 . Zob . Sprawozdanie z działalności archiwów państwowych . Rok 1927 , red . W . Łopaciński , „ Archeion ” 1929 , t . 5 , s . 44 ( Działu Urzędowego ).
53
Tadeusza Esmana wspomnienia , s . 429 .
54
Sprawozdanie z działalności archiwów państwowych Rok 1928 , red . W . Łopaciński , „ Archeion ” 1930 , t . 6 – 7 , s . 31 , 41 – 42 , 55 ( Działu Urzędowego ).
55
Por . przypis 50 .