64
Maria Krisań
Céline Francelle-Gervais4. Oprócz tego w Państwowym Archiwum Federacji
Rosyjskiej w Moskwie w zespole „Dowody Rzeczowe” przechowywany jest
unikatowy zbiór listów do tygodnika ludowego „Zaranie” z lat 1909-19155.
Wymienione listy można zaliczyć do rodzaju źródeł o charakterze mówiono-pisanym. W tym przypadku pojęcie mówiono-pisany jest wykorzystywane dosyć szeroko zgodnie z pojmowaniem tekstu ustnego i tekstu pisanego przez rosyjską badaczkę Swietłanę Tołstoj. Zwraca ona uwagę na to, iż
„przy określeniu pojęcia tekst ustny należy wychodzić nie z opozycji binarnej tekst ustny − tekst pisemny, która zakłada jednoznaczną kwalifikację każdego konkretnego tekstu jako ustnego lub pisanego, a z określenia skali »ustności«, którą buduje się pomiędzy biegunem » ustny« (umownie tekst języka
mówionego) i biegunem »pisemny« (umownie tekst literacki)”6. Tak szeroko pojmowaną opozycję pomiędzy tekstem ustnym a tekstem pisanym przyjmuje ona dla całej kultury i uważa za podstawową kategorię7. Do źródeł mówiono-pisanych można więc zaliczyć zarówno materiał folklorystyczny, jak
i listy oraz wspomnienia chłopów. Tym bardziej, że w badanym okresie listy
pisano często pod dyktando, tj. „na głos”, i odczytywano za pomocą „uczonego”, „pisennika” lub „tłumacza”. Ci, którzy nauczyli się nie tylko czytać, ale
i pisać, podkreślali: „uczonego nie prosiłem do pisania, jak umiem tak napisałem swoio renko”8. Chociaż zdarzało się, że czytelnicy prasy ludowej niejednokrotnie przyznawali, że list nie był napisany własnoręcznie. Jeden z chłopów donosił: „Jeżeli ten list zasługuje na wydrukowanie w Gazecie, to proszę
go w niej umieścić. Sam pisać nie umiem, więc prosiłem moją żonę, aby to
wszystko napisała i za mnie podpisała”9.
Pojęcie „pan” wykorzystywano do określenia sytuacji nietypowych dla
życia wiejskiego, zazwyczaj do przedstawienia zjawisk związanych z marzeniami, wychodzącymi za ramy osiągalności. Realizacja podobnego marzenia była ekwiwalentem przekształcenia się w pana/szlachcica. Przy czym
panem można było zostać nie w pełni, a osiągnąć jedną z charakterystycz4 C. Francelle-Gervais, „Oto zasyłam opisanie całego mojego życia...” (Listy przedpłatników „Ga
zety Świątecznej” do Promyka), „Regiony” 1978, nr 4, s. 76-102.
5 Государственный архив Российской Федерации, фонд 1167, опись 1, единица хранения 1487-1849. Zob. opis kolekcji: M. Krisań, Listy do gazety „Zaranie” z lat 1909-1915, „Dzieje
Najnowsze” 1998, nr 4, s. 22-28.
6 С. Толстая, Устный текст в языке и культуре, w: Tekst ustny: struktura i pragmatyka −
problemy systematyki − ustność w literaturze, red. M. Abramowicz i J. Bartmiński, Wrocław 1989,
s. 11.
7 Tamże, s. 14.
8 List nr 19 (Czytelnik Antoni Hukaluk, Ze wsi Szustka gminy Szustka w powiecie radzyńskim gu
berni siedleckiej, brak daty), [w:] C. Francelle-Gervais, „Oto zasyłam…”, s. 99.
9 M. Strychalska, Ze wsi Krętowa w powiecie radomskim, guberni piotrkowskiej, „Gazeta Świą
teczna” 1889, nr 429, s. 6. Więcej na ten temat zob. M. Krisań, Chłopi wobec zmian cywilizacyjnych
w Królestwie Polskim w drugiej połowie XIX – początkach XX w., Warszawa 2008, s. 58-65.