2 I ‹nsan Embriyolojisi
‹nsan geliflimi, birbirini takip eden bir süreçtir ve difliden
gelen bir oositin (ovum) erkekten gelen bir sperm (spermatozoon) ile döllenmesi sonucu bafllar. Döllenme sonucu
oluflan son derece özelleflmifl ve totipotent bir hücre olan zigot, hücre bölünmesi, hücre göçü, programl› hücre ölümü,
farkl›laflma (diferansiyasyon) ve büyüme sonucu çok hücreli insan yap›s›na dönüflür. Geliflim ile ilgili görülen birçok
de¤iflim, embriyonik ve fetal dönemde meydana gelmesine
ra¤men baz› önemli de¤iflimler de yeni do¤an, bebeklik,
çocukluk, gençlik ve eriflkin ça¤›nda da gerçekleflir. Dolays›yla geliflim, do¤um ile durmaz do¤umdan sonrada devam
etmektedir, örne¤in difl ve kad›n gö¤üsleri gibi.
GEL‹fi‹M DÖNEMLER‹
Genellikle insan geliflimi, prenatal (do¤um öncesi) dönem
ve postnatal (do¤um sonras›) dönem olmak üzere iki’ye
ayr›l›r. Do¤um öncesinde gözlenen önemli de¤ifliklikler,
‹nsan›n Prenatal Geliflimi Çizelge’sinde (fiekil 1-1 ve 1-2)
gösterilmifltir. Zaman tablosu incelendi¤inde geliflimin en
belirgin de¤ifliklikleri üçüncü ve sekizinci haftalar aras›nda görülmektedir, bu döneme embriyonik dönem denir. Fetal dönemde ise, oluflmufl olan dokularda ve organlarda
farkl›laflma ve büyüme görülür. Bu dönemde beden’in h›zl› büyüdü¤ü gözlenir.
EMBR‹YOLOJ‹K TERM‹NOLOJ‹
Afla¤›da bahsedilen terimler insan geliflimi konusunda kullan›lan terimlerdir, ve bu terimlerin birço¤u insan›n prenatal geliflim çizelgesinde kullan›lm›flt›r. Embriyolojik terimlerin pek ço¤u Latince (L.) veya Yunanca (Grekçe) (Gr.)
kökenlidir.
Oosit (L. Ovum, yumurta). Ovaryumda üretilen difli
germ veya seks hücresini ifade eder, olgunlafld›¤›nda sekonder oosit veya olgun (matür) ovum ad›n› al›r.
Sperm (Gr. sperma, tohum). Spermatozoon (ço¤ul;
spermatozoa) olarak da bilinen sperm, testislerde üretilen
erkek germ hücreleridir. Çok say›daki sperm ejakülasyon
s›ras›nda erkek üretras›ndan d›fl ortama at›l›r.
Zigot (Gr. zygotos, halka, zincir). Bu hücre döllenme
s›ras›nda bir oosit ile bir spermin birleflmesi sonucu meydana gelir. Zigot, yeni bir insan›n (embriyonun) bafllang›c›
oldu¤u söylenebilir.
Döllenme veya Gebelik Yafl. Döllenmenin tam olarak
ne zaman meydana geldi¤ini saptamak zordur, çünkü canl› bedende döllenmenin incelenmesi mümkün de¤ildir. Hekimler, embriyo veya fetusun yafl›n› son normal adet kanamas›n›n (SNAK) ilk gününe göre hesapl›yorlar. Buna gebelik yafl› denir ve döllenme yafl›’ndan ortalama iki hafta
daha uzundur; çünkü oosit bir önceki adet döneminden iki
hafta sonra ancak döllenebilir (fiekil 1-1).
Yar›klanma. Bu terim zigotun bir dizi mitotik bölünmeden geçti¤i süreci ifade eder. Mitoz sonucu, erken embriyonik hücreler yani blastomerler oluflur. Bölünen zigotun boyu de¤iflmez çünkü her yar›klanma sonucu blastomerler küçülür.
Morula (L. morus, dut). Zigotun bölünmesi sonucu
12-32 blastomerlerden oluflan bir kitledir. Blastomerler flekil de¤ifltirir ve s›k› bir flekilde biraraya gelerek hücre topu
haline dönüflürler. Bu s›k›flt›rma (compaction) olay›ndan
hücre yüzey adhezyon molekülleri sorumludur (Gilbert
1997). Morula evresi döllenmeden 3 veya 4 gün sonra ve
erken embriyonun uterusa ulafl›rken meydana gelir.
Blastosist, blastokist (Gr. blastos, germ + kystis, kese). Morula, yaklafl›k 2-3 gün sonra tuba uterina’dan (Fallop tüpünden) uterusa girer. Uterusa girdi¤i zaman içerisinde s›v› dolu bir kese olan blastosist kesesi oluflur. Bu de¤iflim morulay› blastosist’e dönüfltürür. Merkezde bulunan
hücreler iç hücre kitlesi veya embriyoblast, yani embriyoyu oluflturacak olan k›s›md›r.
‹mplantasyon. Blastosistin endometriyum’a yani uterusun mukoza tabakas› veya örtüsüne ba¤lanma ve gömülme sürecidir. Embriyonik geliflimin preimplantasyon (implantasyon öncesi) evresi, döllenme ile uterus duvar›na ba¤lanma aras›nda geçen süredir ve ortalama 6 gündür.
Gastrula (Gr. gaster, mide). Gastrulasyon esnas›nda
(blastosist’in gastrula’ya dönüflmesi) üç tabakal› veya trilaminar embriyonik disk oluflur (3. hafta). Gastrulan›n üç germ
tabakas› (ektoderm, mezoderm ve endoderm) daha sonra
farkl›laflarak embriyonun doku ve organlar›n› oluflturur.
Nörula (Gr. neuron, sinir). Erken embriyo gelifliminin
3. ve 4. haftas›na denk gelen ve nöral tübün nöral plaktan
geliflti¤i dönemi kapsar (fiekil 1-1). Sinir sisteminin ilk göründü¤ü dönemdir ve gastruladan sonra gelir.
Embriyo (Gr. embriyon). Bu terim erken geliflim evrelerinde geliflmekte olan insan› ifade eder. Embriyonik evre
sekizinci haftan›n (56 gün) sonuna kadar sürer ve bu tarihte tüm esas yap›lar›n bafllang›c› mevcuttur. Embriyonun
boyu, tepe-kalça uzunlu¤u (TKU) olarak verilir. Bu ölçüm
kafa tas› verteksinden kalçaya kadar olan uzunluktur.
P renatal Geliflim Evreleri. Erken embriyonik geliflim,
evreler halinde tan›mlan›r. Bunun nedeni, embriyonun baz› morfolojik özelliklerin geliflmesi farkl› sürelerde gerçekleflir (fiekil 1-1). Geliflimin 1. evresi döllenme ile bafllar ve embriyonik geliflim 23. evrede tamamlan›r. Bu ortalama 56. güne denk gelir. Fetal evre 57. günde bafllar ve fetus anneyi terk edince sonlan›r.
Konseptus (L. conceptio, zigottan geliflen oluflumlar).
Bu terim, embriyo ve iliflkili membranlar› ve zarlar› (döllenmenin ürünleri) tan›mlar. Konseptus, zigottan itibaren
geliflen tüm embriyo içi ve embriyo d›fl› yap›lar› içerir. Di¤er bir ifade ile, embriyo ile birlikte ayn› zamanda plasentan›n embriyonik bölümünü ve iliflkili membranlar›n› yani
amniyon, koriyonik kese ve umbilikal kesesini (yolk yada
vitellus kesesi) de kapsa Ȁ