Տ Ա Ր Ա Գ Ի Ր Ն Ե Ր Ն Ո Ւ Ե Ր Ա Զ Ո Ղ Ն Ե Ր Ը . E X I L E S A N D D R E A M E R S
14
Ան հանգր վան ե րազ ներ
Ս փյուռ քա հայ ար վես տը և տա րագ րու թյան եր ևա կա յու թյու նը
Ար վես տա գետ նե րը դարերով ե ղել են քաղա քակր թու թյուն նե րի , գա ղա փա րա խո սություն նե րի և ար դի ազ գե րի ա ռանց քային գոր ծա կալ ներ , սա կայն նրանց հան րային կար գա վի ճա կն ար մա տա պես ձևա փոխ վել է ար դի ա կա նու թյան ըն թաց քում ։ Մեր ժամա նակ նե րի ը նդ հա նուր պատ կե րաց մամբ , ար վես տա գե տը նա է , ով կանգ նած է հեռվում ՝ դի մադ րե լով , ժխ տե լով , վեր լու ծե լով ու վե րա կեր տե լով այն ի րա կա նու թյու նը , ո րում ապ րում ե նք ։ Խո սե լով մի դիր քից , ո րը գտն վում է « մեկ այլ տեղ », նա հա ճախ ի նք նա կա մո րեն կամ հար կադ րա բար մեկու սաց ված է այն հա մա կար գե րից , ո րոնք տնօ րի նում են մեր կ յան քը . նա խոր թա ցած մի ե րա զող է , ո ւմ սո վո րա բար տե ղադ րում են ող բեր գա կան հե րո սի , նա հա տա կի կամ ա ռաս պե լա կան հե ղա փո խա կա նի կա ղապա րում : Ա նդ րա դառ նա լով սփյուռ քա հայ նկա րիչ նե րին ՝ նպա տակ ու նենք վե րա նայել այս ըն կա լում նե րը հայ ար վես տի պատ մության հա մա տեքս տում : Ներ կա ցու ցա հան դեսը հնա րա վո րու թյուն է ստեղ ծում մտա ծե լու սույն ար վես տա գետ նե րի մա սին ոչ թե որպես պատ մու թյան մեջ , ի րենց նա խա սահման ված տե ղից ու բն նօ րա նից կտր ված ճակա տագ րի « զո հե րի », այլ որ պես մտա վո րական նե րի , ո րոնք ՝ ի նչ պես նշում է Է դո ւարդ Սայի դը , ներ կա յաց նում են փո փո խու թյուն , մշ տա պես շարժ ման մեջ լի նով ու նայե լով պայ մա նա կա նի տրա մա բա նու թյու նից անդին ։ 1 Այս նպատակի հա մար չի կա րող լի նել ա վե լի հա մա պա տաս խան վայր , քան Գաֆէս ճե ան ար վես տի կենտ րո նը ՝ Սփյուռ քի փո խա կեր պիչ ազ դե ցու թյան հաս տա տուն ա պա ցույ ցը Հա յաս տա նի մշա կու թային տիրույ թում ։
Ք սա նե րորդ դա րի մի ջազ գային , գրա ֆի կական ար վես տի մաս նա վոր հա վա քա ծո ւից ը նտր ված այս ցու ցա հան դեսն ի մի է բե րել տար բեր մայր ցա մաք նե րում , ե րկր նե րում և ար վես տային կենտ րոն նե րում ապ րող հայ նկա րիչ նե րի ստեղ ծած շուրջ վաթ սուն ստեղ ծա գոր ծու թյուն ։ Նա խա գիծն ը նդ հանուր կեր պով ո ւր վագ ծում է ար դի ար վես տի զար գա ցու մ ն ան ցած դա րի ըն թաց քում ՝ այս գոր ծըն թա ցին ին տեգր ված սփյուռ քահայե րի տե սան կ յու նից : Այդ դեմ քե րից մի քա նի սը քաջ հայտ նի են Հա յաս տա նում և ար տերկ րում , ի սկ շա տե րը պետք է բա ցահայտ վեն նո րո վի ։ Հա վա քա կա նո րեն նրանք մեզ նաև թույլ են տա լիս ու սում նա սի րել , թե ի նչ պես է սփյուռ քա հայ նկա րիչ նե րի ստեղծա գոր ծա կան պրակ տի կան բար դաց նում ար դի ու թյան շր ջա նի հայ ար վես տի մա սին պատ կե րա ցում նե րը , ո րոնք ձևա վոր վում է ին 1900-90-ա կան նե րի ռու սա կան և ա պա ՝ Խորհր դային Հա յաս տա նի կենտ րոն նե րում :
Այ դու հան դերձ , մեր նպա տա կը էթ նո-կ րոնա կան պատ կա նե լի ու թյան վրա հիմ ն ված « հա մա հայ կա կան » ար վես տի սպե կու լյա տիվ ձևա կեր պու մը չէ . ան հա ջող մի մո տե ցում , ո րը խո տա նել է սփյուռ քա հայ ար վես տը պատ մա կա նաց նե լու ա վե լի վաղ ար ված փոր ձե րից շա տե րը : Ո ճե րի , թե մա նե րի և հետաքրք րու թյուն նե րի մեծ բազ մա զա նու թյու նը վկա յում է այս նկա րիչ նե րին մի ա վո րող որ ևէ հա տուկ բնու թագ րի բա ցա կա յու թյան մա սին : Եվ այ նո ւա մե նայ նիվ , 1979-ին կազ մա կերպված « Ֆ րան սա հայ նկար չու թյան մեկ դա րը » ցու ցա հան դե սի կա տա լո գում , գա լե րիստ և բա նաս տեղծ Կա րիկ Պաս մա ճե ա նը պն դում էր , որ « այս տեղ ներ կա յաց ված ար վես տա-
© Cafesjian Museum Foundation
1 . Edward Said , ‘ Intellectual Exile : Expatriates and Marginals ’, Grand Street , no . 47 , Autumn , 1993 , էջ 124 ։