Հայաստանի խորհրդայնացում
Հ րա ժար վե լով Ա ռա ջին հա մաշ խարհային պա տե րազ մի ըն թաց քո ւմ ցա րական բա նա կի նվա ճո ւմ նե րից` 1917թ. հոկ տեմ բե րին իշ խա նու թյան ե կած բոլշևիկ նե րը ձգ տո ւմ է ին հետ նվա ճել նախ կին Ռու սա կան կայս րու թյան կազմի մեջ մտ նող տա րա ծք նե րը: Հյու սիսային Կով կա սո ւմ հա կա խո րհր դային ու ժե րի դեմ պա տե րազ մո ւմ հաղ թանա կի հաս նե լո ւց հե տո Խո րհր դային Ռու սաս տա նի Կար միր բա նա կը շարժ վեց դե պի Անդր կով կաս և ապ րի լի 28-ին խո րհր դային կար գեր հաս տատեց Ադր բե ջա նո ւմ: Սրա նով նոր ի րավի ճակ ստե ղծ վեց տա րա ծա շր ջա նո ւմ. Անդր կով կաս էր վե րա դար ձել Ռու սաստա նը` երկ րա մա սը վե րագ րա վե լու և այս տեղ խո րհր դային կար գեր հաս տատե լու վճ ռա կան նպա տա կադ րու մով: Այդ նույն շր ջա նո ւմ` 1920թ. գար նա նը, Թո ւր քի այո ւմ վե րջ նա կա նա պես հաղթա նա կեց Մո ւս տա ֆա Քե մա լի ղե կավա րած ազ գայ նա կան միլ լի( ժո ղո վըրդա կան) շար ժու մը, որն իր ա ռաջ նոր դի ա նու նով կոչ վո ւմ է նաև « քե մա լա կան »: Քե մա լա կան նե րի պա հան ջով թո ւր քական մեջ լի սի 1920թ. հո ւն վա րի 28-ի նիս տո ւմ ըն դո ւն ված « Ազ գային ուխտի » հա մա ձայն` թո ւր քա կան հո ղեր է ին հա մար վո ւմ ոչ մի այն Արևմ տյան Հայաս տա նը, այլ նաև Կար սի, Ար դահա նի ու Բա թու մի տա րա ծք նե րը: Քեմա լա կան նե րը Հայաս տա նի հետ ի րե նց հա րա բե րու թյո ւն նե րը պատ րա ստ է ին կա ռու ցել 1918թ. ստո րա գր ված Բրեստ--Լի տո վս կի և Բա թու մի պայ մա նա գրերի հա մա ձայն: Ինչ պես և սպա սե լի էր, նրա նք պայ քար ծա վա լե ցին Սև րի պայմա նագ րի դեմ` կան խե լու հա մար կայսրու թյան հնա րա վոր մաս նա տու մը: Հայաս տա նի վրա թո ւր քե րը պատ րաստ վո ւմ է ին ար շա վել դե ռևս 1920թ. ամ ռա նը, սա կայն նա խա տես ված արշա վան քը տե ղի չու նե ցավ Խո րհր դային Ռու սաս տա նի դիր քո րոշ ման պատճա ռով: Նոր-նոր ձևա վոր վող քե մա լաբոլշ ևի կյան դաշ նակ ցու թյու նը հա վանա բար զգու շա նո ւմ էր Ան տան տի տերու թյո ւն նե րի ռազ մա կան մի ջամտությու նից: Սա կայն Հայաս տա նի վրա թո ւր քա կան ար շա վան քը մի այն հե տաձգ վեց` այն հար մար պա հի վե րսկ սե լու նպա տա կով: Ա ռա նց պա տե րա զմ հայ տա րա րելո ւ ՝ 1920թ. սեպ տեմ բե րի 28-ին քե մալա կան նե րն ագ րե սի ա ձեռ նար կե ցին Հայաս տա նի դեմ: Պա տե րազ մա կան գոր ծո ղու թյո ւն նե րն ըն թա նո ւմ է ին երկու ճա կատ նե րո ւմ` Կա րս-Ա լեք սանդ րա պո լի( հ րա մա նա տար` գե նե րալ Մով սես Սի լի կյան) և Սո ւր մա լո ւի( հ րա մա նա տար` Դրո): Ռազ մա կան գոր ծո ղու թյո ւն նե րն ըն թա նո ւմ է ին քա նա կով և զին վա ծու թյա մբ հայ կական զոր քե րին գե րա զան ցող թո ւր քե րի ա ռա վե լու թյա մբ: Հոկ տեմ բե րի 30-ին, գրե թե ա ռա նց կռ վի, թո ւր քե րը գրա վեցին ա նա ռիկ Կար սը, նոյեմ բե րի 7-ին մտան Ա լեք սա նդ րա պոլ: Խո րհր դային Ռու սաս տա նին թո ւր քական ար շա վան քը ձե ռն տու էր նրա նով, որ, օգ տա գոր ծե լով թո ւր քա կան վտանգը, խո րհր դային կար գեր կհաս տատեր Հայաս տա նո ւմ: Հայաս տա նի վրա թուր քե րի հար ձակ վե լու կա պակ ցությա մբ արտ գո րծ ժող կոմ Գե որ գի Չի չերի նը հոկ տեմ բե րի 2-ին ժող կոմ խոր հի նա խա գահ Վլա դի միր Լե նի նին գրո ւմ էր, թե թո ւր քա կան հար ձա կու մը նպատակ ու նի ի րե նց հետ շփ ման մեջ մըտնել` հույս հայտ նե լով, թե հար ձա կու մը « դաշ նակ ցա կան նե րին ա վե լի զի ջող կդա րձ նի »: Թո ւրք-հայ կա կան պա տե րազ մում հայ կա կան բա նա կի պար տու թյան պայ ման նե րո ւմ, Խո րհր դային Ռուսաս տա նի 11-րդ Կար միր բա նա կի զո րա մա սե րի ու ղեկ ցու թյա մբ, 1920 թ. նոյեմ բե րի 29-ին Հայաս տա նի հյու սիսար ևե լյան սահ ման նե րից Քար վանսա րա մտած հայտ նի բո լշ ևիկ Սար գիս Կա սյա նի գլ խա վո րու թյա մբ Ադր բեջա նո ւմ ստեղ ծ ված Հայաս տա նի հեղա փո խա կան կո մի տեն « Հայաս տա նի ապստամբ աշ խա տա վոր ժո ղո վր դի կամ քով ու ցան կու թյա մբ » այն հայ տարա րեց « սո ցի ա լիս տա կան խո րհր դային հան րա պե տու թյո ւն »: Ի րա կա նո ւմ ոչ մի ապստամ բու թյո ւն էլ տե ղի չէր ու նե ցել: Ռու սա կան զոր քե րը Հայաս տա նի տարա ծք է ին ան ցել ո ՛ չ հայ ապս տա մբ գյուղա ցի նե րի հրա վե րով, ո ՛ չ էլ նույ նի սկ Մո սկ վայի ո րոշ մա մբ( վեր ջի նս Հայաստա նի խո րհր դայ նաց ման հար ցո ւմ չէր շտա պո ւմ), այլ ըն դա մե նը Բաք վո ւմ գտն վող բո լշ ևիկ գոր ծիչ նե րի ու, հա վանա բար, ան ձա մբ Գե որ գի Օր ջո նի կիձե ի նա խա ձեռ նու թյա մբ: Հայտն վե լով ռու սա կան զո րա մա սերի ա ռաջ խա ղաց ման փաս տի առջև` Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան կառա վա րու թյու նը ո րո շեց զե րծ մնալ ռազ մա կան բա խու մից և, ըն դա ռա ջելով Հայաս տա նո ւմ Խո րհր դային Ռուսաս տա նի լի ա զոր ներ կայա ցու ցիչ Բո րիս Լեգ րա նի ա ռա ջար կին, եր կի րը խո րհր դային հայ տա րա րե լու պայ մաննե րի շո ւրջ բա նակ ցու թյո ւն ներ սկ սեց: Դեկ տեմ բե րի 1-ին կա ռա վա րու թյու նը և իշ խող Հ. Յ. Դաշ նակ ցու թյո ւն կու սակցու թյան Բյու րոն ըն դու նե ցին ա ռա ջարկ ված վե րջ նա գի րը: Դեկ տեմ բե րի 2-ին Եր ևա նո ւմ մի կող մից` իշ խա նու թյու նից հրա ժար վող կա ռա վա րու թյան ներկայա ցու ցիչ ներ Դրոյի և Համ բար ձում Տեր տե րյա նի, մյո ւս կող մից` Բո րիս Լեգ րա նի մի ջև ստո րա գր ված հա մաձայ նագ րի ա ռա ջին կե տի հա մա ձայն ՝ Հայաս տա նը հռ չակ վո ւմ էր « ան կախ սո ցի ա լիս տա կան հան րա պե տու թյուն », իսկ վե ցե րո րդ կե տով սահ ման վո ւմ էր, որ Հայաս տա նի հեղ կո մի կազ մո ւմ ընդ գրկ վե լու են եր կու ձախ դաշ նակցա կան ներ: Մի նչև հեղ կո մի Եր ևան ժա մա նու մը տե ղո ւմ իշ խա նու թյո ւնն ան ցնո ւմ էր ռազ մա կան հրա մա նա տարու թյա նը` Դրոյի գլ խա վո րու թյա մբ: Ռազ մա կան հրա մա նա տա րու թյա նը կից Խո րհր դային Ռու սաս տա նի կո միսար էր նշա նակ վո ւմ Օտ տո Սի լի նը: Այս հա մա ձայ նագ րի ստո րագ րու մով Հայաս տա նի ա ռա ջին հան րա պե տությու նը դա դա րեց րեց իր գոյու թյու նը` տե ղը զի ջե լով Հայաս տա նի երկ րո րդ` Խո րհր դային Հան րա պե տու թյա նը: Եր ևա նի հա մա ձայ նագ րի ստո րագ րումից ժա մեր ան ց` դեկ տեմ բե րի 2-ի, լույս 3-ի գի շե րն Ա լեք սա նդ րա պո լո ւմ ի րավա կան տե սա կե տից լի ա զո րու թյո ւններ չու նե ցող ՀՀ հաշ տա րար պատ վիրա կու թյու նը( նա խա գահ` Ա լեք սա նդր Խա տի սյան) ա նի րա վա հա վա սար պայմա նա գիր ստո րագ րեց քե մա լա կան Թո ւր քի այի հետ: Ըստ այդմ` Հայաստա նը ոչ մի այն է ա կան տա րած քային կո րո ւստ ներ էր կրո ւմ( Թո ւր քի ային էր ան ցնո ւմ Կար սի մար զը և Սո ւր մալուի գա վա ռը, Նա խիջ ևա նի, Շա րու րի և Շահ թախ թի շր ջան նե րը գտն վե լու է ին թո ւր քա կան հո վա նա վո րու թյան տակ` մի նչև այս տա րա ծք նե րո ւմ հան րաքվե ան ցկաց նե լը), հրա ժար վո ւմ Սև րի պայ մա նագ րից, այլև պե տու թյան ինքնու րույ նու թյո ւնն զգա լի ո րեն սահ մանա փակ վո ւմ էր, և այն կախ ման մեջ էր ընկ նո ւմ Թո ւր քի այից: Սա կայն Ա լեքսա նդ րա պո լի պայ մա նա գի րը չի րա գործ վեց: Տաս նա մյակ ներ շա րու նակ խո րհըրդային քա րոզ չու թյու նը փոր ձո ւմ էր մո ռա ցու թյան տալ դեկ տեմ բե րի 2-ի հա մա ձայ նագ րի հան գա ման քը` Հայաս տա նի խո րհր դայ նաց ման օր հա մա րե լով նոյեմ բե րի 29-ը: Այս քայ լը նպա տակ ու ներ մո ռա ցու թյան մատ նել Հայաս տա նի խո րհր դայ նաց ման ի րական հան գա մա նք նե րը: Ի րա կա նո ւմ հա րկ չկա այս եր կու ամ սաթ վե րն ի րար հա կադ րել, քա նի որ եր կո ւսն էլ Հայաստա նի խո րհր դայ նաց ման ըն թաց քը խորհր դան շող ամ սաթ վեր են: Այ սի նքն` նոյեմ բե րի 29-ը Հայաս տա նի խո րհըրդայ նաց ման սկի զբ, իսկ դեկ տեմ բե րի 2-ն էլ գոր ծըն թա ցի ա վա րտ կա րե լի է հա մա րել:
2( 22) 2013
123