SKUPIENIE NA ROMSKICH
GŁOSACH
IHRA
O tym , jak dwa muzea promują pamięć o ludobójstwie Romów dzięki zaleceniom IHRA dotyczącym nauczania i uczenia się o prześladowaniach i ludobójstwie Romów w okresie nazistowskim.
Przez dziesięciolecia historia ludobójstwa Romów w okresie nazistowskim pozostawała w dużej mierze nieopowiedziana – pomijana
w szkołach, nieuwzględniana na pomnikach i nieobecna w dyskursie publicznym. Na początku tego roku IHRA, w ścisłej współpracy z romskim społeczeństwem obywatelskim
i ekspertami, opracowała Zalecenia dotyczące nauczania i uczenia się
o prześladowaniach i ludobójstwie Romów w okresie nazistowskim, aby wspierać bardziej inkluzywne i dokładne zaangażowanie w tę historię.
Obecnie muzea z dwóch krajów członkowskich IHRA – Camp Westerbork Memorial w Holandii i Szwedzkie Muzeum Holokaustu – wspierają możliwość usłyszenia tych głosów. Chociaż ich podejścia różnią się, obie instytucje pokazują, w jaki sposób zalecenia IHRA mogą wyjść poza zalecenia polityczne i stać się znaczącą, publiczną praktyką. W ten sposób nie tylko opowiadają historię, ale także przywracają głos, sprawczość i pamięć.
W maju 2025 r. miejsce pamięci Camp Westerbork Memorial otworzy nową trzypokojową wystawę zgodną
z zaleceniami IHRA. Jej cel jest jasny: przedstawić historię Romów nie tylko jako historię prześladowań, ale jako historię ludzi – przeżytego życia, pielęgnowanych tradycji i zachowanych wspomnień.
Wystawa łączy dzieła sztuki artystów romskich, autentyczne przedmioty
i materiały multimedialne, które eksponują głosy Romów. Interaktywne ekspozycje zachęcają zwiedzających do refleksji nad okrucieństwami przeszłości, a jednocześnie angażują się
w zaprezentowanie oporu ocalałych i ich potomków. Co ważne, wystawa nie prezentuje Romów wyłącznie jako ofiar; zamiast tego podkreśla ich godność, kulturę i ciągłość – wypełniając wezwanie IHRA do tego, by podchodzić do nauczania z empatią i niuansami. Mówiąc o roli zaleceń w tworzeniu wystawy, Bas Kortholt, badacz w Camp Westerbork Memorial, mówi: „Zalecenia były również bardzo cenne w pisaniu tekstów wystawowych i tworzeniu cyfrowych historii, które można oglądać
i których można słuchać w ramach wystawy. W ten sposób zalecenia działały zarówno jako praca referencyjna, jak i podręcznik, do którego mogliśmy stale wracać”.
Wystawa nie stroni również od niewygodnych prawd. Oprócz zbrodni nazistów, wystawa bezpośrednio odnosi się do roli obywateli Holandii i instytucji w ułatwianiu deportacji i represji.
Działania w Westerbork wykraczają daleko poza mury muzeum. W kwietniu 2025 r. Ośrodek Pamięci przeprowadził internetową kampanię z okazji Międzynarodowego Dnia Romów we współpracy z ponad 20 instytucjami
w Holandii i za granicą – w tym
z Fundacją Anny Frank, Narodowym Muzeum Holokaustu i Narodowym Komitetem 4 i 5 maja. Kampania, wykorzystująca wspólny hashtag #Romaday, podkreślała życie Romów przed, w trakcie i po wojnie.
W Szwedzkim Muzeum Holokaustu zalecenia IHRA znalazły wyraźne miejsce w programie edukacyjnym. Podczas gdy wystawa muzeum „Untold” – poświęcona ludobójstwu Romów – została opracowana przed opublikowaniem zaleceń, towarzyszący jej program szkolny dla uczniów szkół średnich został wyraźnie ukształtowany przez ich ramy pedagogiczne. Program bezpośrednio opiera się na podstawowych pytaniach wynikających z opracowanych zaleceń: Dlaczego uczyć? Czego uczyć? Jak uczyć?
Dla edukatorów muzeum odpowiedź zaczyna się od empatii. Osobiste świadectwa stanowią serce programu szkolnego, z historiami życia ocalałych Romów, którzy przybyli do Szwecji po wojnie. Historie te pozwalają uczniom wyjść poza statystyki i zaangażować się w doświadczenie ludobójstwa – kluczową zasadę zaleceń, które wzywają do podejścia skoncentrowanego na godności, zakorzenionego w indywidualnych głosach.
Choć wystawa „Untold” jest starsza niż zalecenia IHRA, ściśle wpisuje się w ich ducha. Jej celem jest przedstawienie kompleksowego obrazu ludobójstwa Romów – prześledzenie korzeni antycyganizmu, wzrostu biologii rasowej i mechanizmu prześladowań nazistowskich, aż po długo opóźnione uznanie ludobójstwa i obecną sytuację społeczności romskich. Wiele z prezentowanych przedmiotów i świadectw nigdy wcześniej nie było wystawianych, a sam tytuł wystawy mówi o niewidzialności i marginalizacji tej historii. Osobiste historie, szczególnie opowiedziane przez ocalałych, którzy znaleźli schronienie w Szwecji, są wykorzystywane do zapewnienia kontekstu historycznego i połączenia emocjonalnego.
Muzeum zajmuje się również jednym z bardziej złożonych wyzwań edukacyjnych zidentyfikowanych przez IHRA: jak mówić o ludobójstwach, nie sprowadzając ich do konkurujących ze sobą narracji cierpienia. W kraju, w którym o Holokauście naucza się szerzej, program wykorzystuje strukturalne porównania, aby pomóc uczniom zrozumieć, w jaki sposób antysemityzm i antycyganizm manifestowały się równolegle – poprzez prawa rasowe, propagandę, przymusowe deportacje i masowe morderstwa. Celem nie jest zrównanie bólu, ale ujawnienie wzorców wykluczenia i prześladowań.
Co ważne, muzeum lokalizuje swoje treści tak, aby odzwierciedlały kontekst narodowy – co stanowi kolejne zalecenie IHRA. Świadectwa ocalałych są powiązane ze szwedzkimi doświadczeniami: w jaki sposób te osoby przybyły do kraju, jak odbudowały swoje życie i z jakimi barierami się borykały. Program łączy przeszłość z teraźniejszością, włączając dyskusje na temat współczesnego antycyganizmu w dzisiejszym społeczeństwie szwedzkim.
„Dzięki zaleceniom IHRA los Romów nie jest tylko dodatkiem do żydowskiego Holokaustu” – mówi Dan Hultqvist, edukator muzealny w Szwedzkim Muzeum Holokaustu. „Przez długi czas Romowie byli wymieniani tylko jako jedna z innych „grup ofiar” zbrodni nazistowskich. Teraz Romowie są uznawani za prześladowanych i mordowanych ze względu na swoją przynależność etniczną, a nie ze względu na jakąś przypisywaną cechę, którą sprawcy w dużej mierze wykorzystali do legitymizacji prześladowań i ludobójstwa.''
W swój cichy, ale przemyślany sposób Szwedzkie Muzeum Holokaustu udowadnia, że nawet w formalnych warunkach edukacyjnych o ludobójstwie Romów można nauczać z troską, złożonością i człowieczeństwem – i że takie działanie wzbogaca, a nie fragmentaryzuje, zrozumienie historyczne.
To, co łączy te dwie bardzo różne instytucje, to wspólne przekonanie, że głosy ocalałych Romów muszą zostać wysłuchane – a pamięć powinna być inkluzywna, dokładna i kształtowana przez tych, których życie reprezentuje. Zarówno w Holandii, jak i w Szwecji pamięć jest na nowo definiowana nie jako bierny akt upamiętnienia, ale jako proces partycypacyjny oparty na godności, empatii i odpowiedzialności.
Aby zbadać, w jaki sposób Twoja instytucja może zaangażować się w tę historię dokładniej, w sposób przemyślany i wspierać pamięć i edukację – pobierz zalecenia IHRA dotyczące nauczania i uczenia się o prześladowaniach i ludobójstwie Romów w epoce nazistowskiej.
Kliknij tutaj, aby pobrać
10