POWIEŚĆ GRAFICZNA JAKO ŚWIADECTWO.
WYWIAD Z BARBARĄ YELIN
I CHARLOTTE SCHALLIÉ
Co się dzieje z historiami wojen, ludobójstwa i masowych okrucieństw, kiedy historycy nie piszą już o ocalałych, ale aktywnie z nimi współpracują? Poniżej publikujemy wywiad ze znaną artystką komiksową Barbarą Yelin i profesor Charlotte Schallié na temat ich współpracy z ocalałymi w ramach historii publicznej, złożoności ludzkiej pamięci i mocy powieści graficznej, by ją uchwycić.
Matthias Lukkes
„Słodzisz?”, Emmie Arbel zapytała Barbarę Yelin, kiedy piły razem kawę w salonie Emmie w Tiv’On w Izraelu. „Nie, dziękuję, dodaję tylko mleko”. „Ja też nie słodzę,” odparła Emmie, „ale zawsze stawiam na stole cukiernicę.
Z łyżeczką. Należała do niej. Nie mam nic innego, co należało do mojej matki. Kiedyś ona jej używała, teraz używam jej ja. Tylko tą łyżeczkę… nic innego”. Gdy Emmie odwraca łyżeczkę i zapala papierosa, scena przy stoliku kawowym przenosi się do panelu przedstawiającego Emmie jako dziecko
z rodziną na ulicy, eskortowaną przez mężczyznę w nazistowskim mundurze. Choć ulica jest słabo oświetlona, wyraźnie widać żółtą gwiazdę Dawida przypiętą do ich ubrań. Jeden panel, po czym scena przenosi się do teraźniejszości, kiedy Emmie ponownie siedzi przy stoliku kawowym.
Dzięki takim segmentom znana graficzka Barbara Yelin sprawia, że wpływ przeszłości na teraźniejszość jest wyraźnie wyczuwalny. Przeplatanie się przeszłości i teraźniejszości stanowi główny temat jej najnowszej powieści graficznej „Emmie Arbel. The Color of Memory” („Emmie Arbel. Kolor pamięci”). Powieść graficzna opowiada o życiu Emmie Arbel, która urodziła się w Hadze w 1937 roku w rodzinie żydowskiej i spędziła część swojego dzieciństwa od listopada 1942 do kwietnia 1945 w kilku niemieckich obozach przejściowych i koncentracyjnych w Holandii
i Niemczech. Jej doświadczenia jako dziecka związane z Holokaustem zostały przedstawione w powieści graficznej „But I live” („Ale ja żyję”), opublikowanej w 2022 roku w ramach poprzedniego, powiązanego projektu badawczegoi.
W przeciwieństwie do swojej poprzedniczki, powieść „The Color of Memory” opowiada
o całym życiu Emmie Arbel, skupiając się na tym, jak wyglądało życie dziecka ocalałego
z Holokaustu. Yelin w imponujący sposób splata ze sobą szeroką gamę tematów, w tym życie w Izraelu, macierzyństwo, przemoc seksualną i ciągły wpływ wspomnień
z dzieciństwa na późniejsze życie.
W rezultacie książka jest czymś więcej niż tylko historią ocalałej: ukazuje życie w całej jego złożoności.
Powieść „The Color of Memory” obecnie dostępna w języku francuskim i niemieckim,
a jesienią przyszłego roku w języku angielskim, jest wynikiem projektu badawczego zainicjowanego przez germanistkę i historyczkę Charlotte Schallié.
Z Barbarą Yelin i Charlotte Schallié rozmawiałem na temat tej znaczącej książki pewnego wiosennego wieczoru.
Barbara Yelin: „Zastanawiałam się, jak pokazać obecność wspomnień i to, jak wspomnienia wnikają w codzienne życie Emmie. Doświadczyłam tego, słuchając jej opowieści: jesteśmy razem i nagle Emmie zatapia się głęboko w swoim wspomnieniu”.
Jak wpadłaś na pomysł przełożenia wspomnień na rysunki?
Barbara Yelin: „Dużo o tym myślałam. Jak mocno mogę przeplatać te warstwy czasu? Było to dla mnie wyzwanie, bo nie chciałam tego tłumaczyć, pisząc: „no dobra, teraz cofamy się do roku 1942” – czytelnik musi to przeżyć”.
„Częścią osiągnięcia tego była technika,
w której fragmenty paneli komiksu przypominały elementy układanki. Miałam fragmenty jej wspomnień w postaci jej wypowiedzi albo w postaci historycznych fotografii i dokumentów, a także fotografii
z czasów obecnych. Wtedy zadawałam sobie pytanie: jak połączyć te elementy, tę zagadkę pamięci?”.
Składałaś tę układankę w całość w porozumieniu z Emmie Arbel? Czy było to działanie niezależne?
Barbara Yelin: „Zrobiłam to sama, ale Emmie miała okazję to ocenić, poprawić i zareagować.
Cały proces składał się z kilku warstw interakcji: wykonywałam rysunek, a następnie pytałam jej: „czy mogło tak to wyglądać?”. Na co ona mogła odpowiedzieć: „tak”, „nie”, „nie wiem” lub nawet: „znam to lepiej”. Wtedy wplatałam jej odpowiedź w rysunek. Emmie zawsze szczegółowo opisywała swoje wspomnienia, jednak była bardzo wspaniałomyślna, pozostawiając mi decyzje artystyczne.”
Metoda pracy, w ramach której ocaleni blisko współpracują z artystą, jest centralnym filarem projektu Survivor-Centered Visual Narratives (Narracje wizualne skupione na ocalałym), którego autorką jest Emmie Arbe. Powieść „The Colour of Memory” to jeden z rezultatów projektu. Projekt, zainicjowany na Uniwersytecie Wiktorii w Kanadzie przez profesor Charlotte Schallié, łączy artystów
i ocalałych w celu stworzenia wizualnych narracji na temat historii masowych okrucieństw, takich jak Holokaust, wojny
w Jugosławii oraz wojna i przemoc w Syrii
i Iraku.
Jakie jest uzasadnienie metody pracy nad książką i całym projektem?
Charlotte Schallié: „Projekt nie polega tylko na połączeniu artysty z ocalałym, aby „szybko stworzyć historię”. Opiera się na budowaniu zaufania, które trwa latami – cztery lata w przypadku Barbary i Emmie. Proces ten jest głęboko osadzony w zaangażowaniu w pracę
12