konstrukcją, profesor Kobyliński zwrócił uwagę na liczne europejskie rozwiązania, które nie dość, że okazują się nieskuteczne, to mogą przyspieszyć degradację zabytków. Rozwiązaniem zasugerowanym przez profesora Kobylińskiego, pozwalającym na kontrolę warunków środowiska i udostępnienie Miłej 18 zwiedzającym, jest pełna konstrukcja zabezpieczająca.
W dalszej części debaty podniesiono kwestię rozumienia
i interpretacji ruin i wynikającą z niej konieczność przemyślanego podejścia do planowania przestrzeni upamiętniającej, tak by odpowiednio wkomponować ją w tkankę Warszawy, wyeksponować znaczenie odkrytych piwnic jako fragmentu, wycinka podziemnego miasta (a nie obiektu muzealnego) oraz położyć możliwie duży nacisk na ich potencjał edukacyjny.
Dr Eleonora Bergman szczególnie podkreślała wartość znalezisk archeologicznych jaka źródła wiedzy o historii getta warszawskiego, wiedzy, która nawet wśród mieszkańców Warszawy nie jest wiedzą powszechną.
O napięciu między typowością a wyjątkowością Miłej 18
i potrzebie uwzględnia tegoż napięcia w procesie projektowania miejsca pamięci, mówiła dr Maria Ferenc z Żydowskiego Instytutu Historycznego, podkreślając wagę kontekstu – zarówno historycznego jak i kontekstu nadawanego przez przestrzeń,
w której się znajduje. Odkrycia archeologiczne na Muranowie, chociaż niezwykłe dla obserwatorów, nie są wyjątkowe na tym obszarze. Niemal wszędzie na Muranowie, gdzie tylko prowadzono by wykopaliska, to być może podobne relikty zostałyby odnalezione.
Z istotą zachowania odkrytych piwnic przy Miłej 18 jako miejsca pamięci zgodziła się profesor Małgorzata Rozbicka z Wydziału Architektury Politechniki, podkreślając konieczność odpowiedniego zaprezentowania go za pomocą architektonicznej obudowy. Sugerowała, że powinien ona skłaniać przechodniów do odwiedzenia przestrzeni, nie przytłaczając jej jednak swoją monumentalnością.
22
Co dalej z Miłą 18?
Przeprowadzone w 2022 roku badania archeologiczne były momentem przełomowym: dla Muzeum, rzecz jasna, ale i – głęboko
w to wierzymy – dla całej Warszawy. Odkryto fragment podziemnego miasta, piwnice dwóch kamienic, wydobyto kilka tysięcy artefaktów. Zdawszy sobie sprawę z wyjątkowości miejsca, Muzeum podjęło decyzję o tymczasowym niezakopywaniu odsłoniętych piwnic
i podjęciu działań, by je zachować i uczynić miejscem pamięci, materialnym świadectwem historii i dziedzictwa warszawskich Żydów. Badania archeologiczne przy dawnej Miłej 18 były prowadzone w przededniu 80. rocznicy powstania w getcie warszawskim, a zarazem w momencie, gdy głośno podkreślano, że właśnie odchodzą ostatni świadkowie tamtych wydarzeń. Decyzja
o niezakopywaniu obszaru wykopalisk związana jest również z nadzieją, że będzie ono swego rodzaju świadkiem-zastępczym, trwałym śladem historii nieistniejącego już miasta.