BRAMA DO PRZESZŁOŚCI:
BAZA DANYCH GETTO.PL
Spisywanym słowom autorka nadała dość dokładnie anonimowy charakter – po części dla zapewnienia sobie bezpieczeństwa, ale można również wywnioskować, że obrała sobie za cel, by jej opis stał się bardziej uniwersalny i obiektywny. W tekście autorka pisze bardzo niewiele o sobie samej, nie podaje żadnych imion ani nazwisk, żadnych adresów w getcie, jedynie nazwy ulic oraz zawód swojego męża (lekarz).
Nic więc dziwnego, że gdy w latach pięćdziesiątych spisane przez kobietę świadectwo zostało przekazane do Żydowskiego Instytutu Historycznego (ŻIH) w Warszawie opis tej pozycji w zbiorach (sygnatura 302/21) brzmiał „autor anonimowy”. Mimo że tekst zawierał tak nieliczne wskazówki, wiele lat później udało nam się zidentyfikować autorkę, poznać jej imię oraz życiorys. Kluczowych informacji w tym zakresie dostarczył projekt prowadzony przez Polskie Centrum Badań nad Zagładą Żydów: baza zawierająca wszelkie dane odnoszące się do społeczności żydowskiej w okupowanej Warszawie getto.pl.
Praca detektywa
Stwierdzenie to może wydać się wyświechtane, lecz czasem badania nad Holocaustem naprawdę przypominają pracę detektywa, szczególnie w tych przypadkach, gdzie wojny nie przetrwał nikt ani nic. Tak właśnie wygląda kwestia wojennej historii Warszawy – nie tylko wiele osób zostało pozbawionych życia, nie tylko zniszczono znaczną większość dokumentów, ale unicestwiona została cała grupa społeczna wchodząca w skład miejskiej tkanki. W odróżnieniu od innych przypadków (i innych miast), gdzie historycy mają do dyspozycji całkiem pokaźną ilość materiałów archiwalnych, w Warszawie – w szczególności
w odniesieniu do historii Żydów podczas niemieckiej okupacji – działania naukowe przypominają raczej wyskubywanie okruszków spomiędzy zeznań, wspomnień, istniejących dokumentów oraz innych źródeł. Właśnie w związku z tym zrodził się projekt pozyskania wszelkich dostępnych informacji na temat Żydów w okupowanej Warszawie z wielu źródeł i zebrania ich w jednym miejscu, co umożliwi dostęp i ułatwi wykorzystanie tych treści przez innych naukowców, edukatorów oraz wszystkich zainteresowanych. Bezpośrednią inspirację dla tego projektu stanowiły badania przeprowadzone przez Barbarę Engelking oraz Jacka Leociaka oraz ich książką pt. „Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście” (pierwsze wydanie polskie: 2001, angielskie: 2009). W pierwszej fazie projektu baza zawierała właśnie zebrane przez autorów dane odnoszące się do warszawskiego getta. Drugi etap, począwszy od roku 2017, zakładał rozszerzenie bazy tak, by uwzględniała informacje o wszystkich Żydach spoza getta oraz tych ukrywających się podczas niemieckiej okupacji po „aryjskiej” stronie Warszawy. Zebrano przede wszystkim dane w języku polskim, lecz dostępna jest również wersja angielska – niektóre wpisy zostały już przełożone na język angielski, a naszym celem na przyszłość jest przetłumaczenie wszystkich danych.
Baza danych
Materiały źródłowe wykorzystane do stworzenia wpisów zostały pozyskane w ramach prac prowadzonych na szeroką skalę w archiwach i bibliotekach w Polsce i za granicą; dane ze źródeł archiwalnych wprowadzane są do bazy danych opracowanej w oparciu o technologię Semantic Web, którą można przeszukiwać pod kątem nazw, wydarzeń oraz tematów. Innymi słowy, bazę utworzono w taki sposób, by umożliwiała użytkownikom łatwe wyszukanie interesujących ich informacji na temat: osób, wydarzeń i miejsc, również w oparciu o wiele filtrów pozwalających na zawężenie i dokładne określenie przedmiotu wyszukiwania. Użytkownik może więc na przykład dotrzeć do wpisów dotyczących nie tylko konkretnych miejsc czy nazwisk, lecz także kategorii wydarzeń, jak na przykład premiery teatralne w getcie, oficjalne komunikaty Judenratu, bądź przypadki szantażowania przez szmalcowników po „aryjskiej” stronie. Każdy wpis opatrzono krótkim opisem oraz odniesieniem bibliograficznym do źródła.
Interaktywna mapa Żydów w Warszawie
Co więcej, zweryfikowane i przeanalizowane dane zostały połączone z interaktywnym i modalnym narzędziem kartograficznym, które ułatwiło opracowanie interaktywnej mapy Żydów w Warszawie podczas drugiej wojny światowej. Sama mapa również zawiera warstwy interaktywne – plan getta, ulice getta, porównanie przedwojennej Warszawy z jej obecnym kształtem. Rozwiązanie to ułatwia nie tylko analizę geograficzną i historyczną, lecz stanowi także narzędzie edukacyjne. Baza zawiera ponadto oddzielny zestaw czternastu planów tematycznych warszawskiego getta oraz kalendarz wydarzeń z historii getta.
W ciągu ostatnich kilku lat bazę danych wzbogacono o około 80 000 wpisów powstałych w oparciu o 2 200 źródeł – świadectw, wspomnień, dokumentów, książek i wywiadów. Baza danych getto.pl stanowi obecnie główne internetowe źródło dedykowane wszystkim osobom poszukującym informacji na temat warszawskiego getta oraz losów Żydów w Warszawie podczas drugiej wojny światowej. Z danych zawartych w bazie na co dzień korzystają naukowcy, genealodzy oraz wszystkie zainteresowane osoby. Dzięki zebranym informacjom oraz opracowanym narzędziom kartograficznym możliwe jest wyszukiwanie oraz publikowanie artykułów na wiele tematów, takich jak np. struktury społeczne w getcie, sieć pomocy Żydom ukrywającym się w Warszawie oraz historie poszczególnych osób prywatnych. Baza umożliwia także prowadzenie dalszych pogłębionych analiz historycznych, socjologicznych, psychologicznych i kartograficznych, poszerzając w ten sposób dostęp do źródeł odnoszących się do tematyki Holokaustu oraz naszego pojmowania tamtych wydarzeń. Jednak baza getto.pl to przede wszystkim brama umożliwiająca dalsze badania archiwalne, stanowiąca nieocenione źródło informacji na temat Holokaustu oraz losów największej żydowskiej społeczności w Europie przed drugą wojną światową, przyczyniające się do tworzenia cyfrowego obrazu współczesnej kultury pamięci. Dzięki zebranym danym oraz wyszukiwarce, w jaką wyposażono bazę, udało się ustalić, że szczegóły przedstawione w świadectwie zacytowanym na początku tego artykułu przypominają wydarzenia w szwedzkiej książce z 1983 roku Dagar i Warszawa 1940-1945. Minnen från tiden i gettot och utanför murarna(Dni w Warszawie 1939-1945. Wspomnienia z czasu przebywania w getcie i poza murami). Szybkie porównanie przywołanego świadectwa oraz książki w polskiej wersji językowej nie pozostawia wątpliwości, że wyszły one spod pióra tej samej osoby, a była nią Zofia Brzezińska. Dzięki wsparciu technologii cyfrowej świadectwo nr 302/21 przechowywane przez ŻIH nie jest już opatrzone słowem „anonimowe”.
Świadectwo Zofii Brzezińskiej „Nie widziałam szans na przetrwanie, więc zaczęłam pisać” z Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego zostało opublikowane w języku angielskim przez Instytut Yad Vashem w 2020 roku.
Nowa wersja Bazy Danych getto.pl wraz z interaktywną mapą zostały sfinansowane w ramach grantu naukowego polskiego Narodowego Centrum Nauki, „Ukrywanie się w Warszawie po „aryjskiej” stronie, 1940-1945” oraz grantu Fondation pour la Mémoire de la Shoah (projekt „Żydzi ukrywający się w Warszawie po „aryjskiej” stronie, 1940-1945”). Prowadzenie prac oraz dodawanie nowych funkcjonalności możliwe jest dzięki grantowi polskiego Narodowego Centrum Nauki „Między Pomocą a Niebezpieczeństwem: Ukrywanie się po „aryjskiej” stronie Warszawy 1940-1945 – Faza II”. Rozwój, kontynuacja, darowizny prywatne.
Polskie Centrum Badań nad Zagładą Żydów zostało utworzone 2 lipca 2003 jako sekcja Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk. To pierwsza i jak dotąd jedyna instytucja naukowa w Polsce działająca wyłącznie w tematyce studiów nad Holokaustem. Centrum zajmuje się koordynacją projektów badawczych i edukacyjnych, grantów, seminariów, konferencji i warsztatów oraz publikuje książki i artykuły polskich autorów, jak również tłumaczenia prac w innych językach. Od 2005 roku Centrum publikuje także czasopismo akademickie Zagłada Żydów. Studia i Materiały (www.zagladazydow.pl). Centrum jako Stowarzyszenie jest także członkiem EHRI od czasów EHRI-2 (2015).
„Piszę w pośpiechu z nadzieją, że kartki te zostaną kiedyś odnalezione i przeczytane w wyzwolonej Warszawie.” Tak brzmi ostatnie zdanie świadectwa spisanego w czerwcu 1943 roku na strychu jednego z warszawskich domów, gdzie jego autorka ukrywała się wraz z synem wkrótce po opuszczeniu getta. Pisała w nocy, starając się zebrać wszystko co, czego warszawscy Żydzi doświadczyli podczas niemieckiej okupacji oraz „dokładnie oddać obraz tamtych wydarzeń” zachowując bardzo bezosobowy styl.
dr Agnieszka Haska, Centrum Badań nad Zagładą Żydów (ze strony EHRI)
,