NIEZNANY RĘKOPIS
Z CHEŁMNA
Z przymusowej pracy robotników żydowskich załoga obozu zagłady w Chełmnie korzystała przez cały okres funkcjonowania ośrodka (1941–1943, 1944–1945). Wspólny los był udziałem kilkudziesięcioosobowych grup mężczyzn, wśród których byli grabarze, rzemieślnicy oraz robotnicy wykonujący prace porządkowe. Jako bezpośredni świadkowie zbrodni, podjęli próbę sporządzenia notatek,
w których skrótowo i pospiesznie zapisali zarówno swoje osobiste, jak i zbiorowe doświadczenia związane z uwięzieniem i pracą przymusową. Dokumenty te, zazwyczaj
o niewielkiej formie, spisane na przypadkowym papierze, w ścisłej tajemnicy i poczuciu niebezpieczeństwa, a następnie z trudem ukryte, są wstrząsającym zapisem losu uwięzionych Żydów. Do niedawna znanych było pięć tego typu zapisek.
W 2018 r. rozpoznany został jeszcze jeden dokument Odezwa do naszych braci!, który wraz załączoną niewielką, metalową puszką anonimowo przekazano do Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof
w Chełmnie nad Nerem. Podjęte następnie
w pracowni konserwatorskiej na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu prace badawcze potwierdziły autentyczność rękopisu, pozwalając poznać jego formę i treść. Prowadzone w dalszej kolejności, pod kierunkiem konserwator Agnieszki Zięby, zabiegi konserwacyjne i restauracyjne, były kompromisem pomiędzy zachowaniem czytelnych śladów historii dokumentu – dramatycznych okoliczności jego wytworzenia, ukrycia i powojennych niejasnych losów a ocaleniem od całkowitej destrukcji.
Rękopis napisany został jednostronnie, ołówkiem grafitowym na podłożu papierowym o wymiarach 14×20 cm. Papier jest w kolorze jasnobrunatnym, o cechach papieru niskiej jakości i zaawansowanych procesach starzeniowych. W chwili przekazania do konserwacji rękopis był jednokrotnie złożony tekstem wyeksponowanym na zewnątrz do formatu 14 × 10 cm. Badania wykazały, iż pierwotnie był przez długi czas czterokrotnie złożony w formę małej kostki i w ten sposób długoterminowo przechowywany w metalowej puszce, w której został najpewniej ukryty.
Ze względu na znaczne ubytki materiału piśmienniczego, a także słabo czytelną treść, odczytanie zapisu możliwe było jedynie w sposób fragmentaryczny. Składa się on z 23 wersów napisanych bez zachowania marginesów. Treść dokumentu jest zbliżona do Odezwy do naszego przyszłego narodu, jednego ze znanych do tej pory dokumentów wytworzonych przez więźniów. Podobieństwo sugeruje również tytuł odnalezionej zapiski. Obydwa teksty są datowane na 1 grudnia 1944 r. Jest prawdopodobne, że sporządziła je ta sama osoba. Najpewniej był nią Izrael Zygelman, jeden z inicjatorów Testamentu ostatnich więźniów, najobszerniejszego dokumentu, który wytworzyli robotnicy.
Ten wyjątkowy dokument, ujawniony tak wiele lat po wojnie, jest kolejnym przejmującym świadectwem losu ostatnich więźniów obozu, którzy za pomocą prostych słów, próbowali nazwać i zapisać swój los. Kierowani desperacką potrzebą utrwalenia zarówno osobistych, jak i zbiorowych doświadczeń, wzięli na siebie odpowiedzialność za ujawnienie prawdy o zbrodni. Zapisane słowa stały się głosem wszystkich ofiar obozu zagłady w Chełmnie.
Dokument został zaprezentowany podczas uroczystości upamiętniającej 80. rocznicę uruchomienia pierwszego na okupowanych ziemiach polskich niemieckiego obozu zagłady w Chełmnie. Jego treść, wraz z opisem prac konserwacyjnych, została zamieszczona w publikacji M. Grzanka,
A. Zięba, Nazwali to, że biorą na robotę. Dokumenty osobiste więźniów niemieckiego obozu zagłady w Chełmnie, Chełmno 2021. Obiekt jest przechowywany w zbiorach Muzeum pod
nr. inw. CH/1450.
* Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof
w Chełmnie nad Nerem Oddział Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie
Odezwa do naszych braci! to nieznany w historiografii bezcenny dokument, sporządzony przez ostatnich więźniów-robotników żydowskich, przetrzymywanych na terenie niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Chełmnie (niem. Kulmhof) w latach 1944–1945.
Małgorzata Grzanka*