HODONÍN:
KRZYŻUJĄCE SIĘ TRAGEDIE
Nowa wystawa stała w Miejscu Pamięci o Zagładzie Romów i Sinti Hodonín u Kunštátu na Morawach upamiętnia burzliwą historię dawnego „obozu cygańskiego” w miejscowości Hodonín
w powiecie Blansko.
Centralnym tematem wystawy pt. „Tábor Hodonín u Kunštátu: Průsečík tragických osudů 1940–1950. Střední Evropa” [Obóz Hodonín
u Kunštátu: Krzyżujące się tragedie 1940–1950. Europa Środkowa] są lata 1942-1943, kiedy to obóz de facto pełnił funkcję obozu koncentracyjnego. Jak wskazuje tytuł, temat Zagłady Romów i Sinti nie jest jedynym tematem prezentowanym na wystawie. Wystawa pokazuje również powojenne losy obiektu obozowego, który stał się miejscem tymczasowego zakwaterowania niemieckojęzycznych osób przeznaczonych do ewakuacji z Czechosłowacji, następnie obozem pracy przymusowej dla przeciwników reżimu komunistycznego, a później przez dziesięciolecia służył jako ośrodek wypoczynkowy. „Teksty wystawy powstały
w języku czeskim i angielskim”, dodaje Jana Horváthová, dyrektor Muzeum Kultury Romów, któremu podlega miejsce pamięci, a którego pracownicy przyczynili się do powstania wystawy.
Wystawa rozdzielona jest na dwa budynki – główna część wystawy znajduje się
w Centrum Informacji, czyli w nowym budynku, w którym losy Romów i Sinti w Czechosłowacji przedstawione są za pomocą paneli informacyjnych i fotografii oraz technologii audiowizualnej. Wystawa rozpoczyna się wprowadzeniem kontekstu powstania Czechosłowacji oraz pozycji Romów i Sinti
w państwie pozostającym pod wpływem „antycygańskiego” ustawodawstwa, oficjalnych procedur i nastrojów społecznych. Dalej wystawa przedstawia rozwój środków wykorzystywanych w stosunku do Romów
i Sinti w okresie Protektoratu Czech i Moraw. Największą uwagę i najwięcej miejsca na wystawie poświęcono tak zwanemu „obozowi cygańskiemu” Hodonín u Kunštátu, który wraz z lepiej znanym obozem w Letach u Písku, był miejscem więzienia, cierpienia i śmierci,
a następnie stał się punktem startowym dla transportu setek dzieci, mężczyzn i kobiet romskich do obozu koncentracyjnego
w Auschwitz.
Zdjęcia, dokumenty, a zwłaszcza wspomnienia naocznych świadków, z których większość to byli więźniowie obozu, ukazują wstrząsające warunki codziennego życia obozowego. Wystawa obejmuje osobną salę ze sprzętem audiowizualnym, w której zwiedzający mogą odtworzyć nagrania audio i wideo wybranych wspomnień naocznych świadków, ułożone tematycznie. Wystawa przedstawia także transporty więźniów z Hodonina do Auschwitz
i ich losy w innych obozach koncentracyjnych prowadzonych przez nazistów. Końcowy pasaż wystawy w Centrum Informacji przybliża zwiedzającym powojenne losy obozu. Część wystawy poświęcona jest również temu, jak ocalali Romowie i Sinti pogodzili się ze swoimi wojennymi przeżyciami, żyjąc
w społeczeństwie, w którym temat prześladowań i ludobójstwa Romów i Sinti na tle rasowym w czasie II wojny światowej był utajniany – do dzisiaj określa się go czasami mianem „nieznanego Holokaustu”. Wystawa
w Centrum Informacji pokazuje również oś czasu porównującą wydarzenia związane
z obozem Hodonín u Kunštátu z innymi wydarzeniami, które miały miejsce na terenie ziem czeskich, Czechosłowacji i Europy od 1918 r. do chwili obecnej.
Druga część wystawy znajduje się
w odbudowanych Barakach Więziennych – budynku, w którym niegdyś mieszkali więźniowie. „Tu zwiedzający mogą zobaczyć replikę prycz więziennych, oraz w wyznaczonych miejscach wysłuchać nagrań dźwiękowych wspomnień naocznych świadków „obozu cygańskiego”, jak informuje Horváthová. Dodatkowo znajdują się tam panele uzupełniające informacje z wystawy znajdującej się w Centrum Informacji dotyczące różnych aspektów codziennego życia w obozie, od szokujących warunków higienicznych, przez niedostateczną dietę, po grzebanie ofiar w masowych mogiłach w pobliżu obozu.
Stworzenie miejsca pamięci i otwarcie stałej wystawy w tym miejscu nie było łatwym zadaniem. „Pomysł wykupienia dawnego ośrodka wypoczynkowego w Hodonínie i wybudowania tam miejsca pamięci o Holokauście Romów nie był łatwy do zrealizowania. Później podobny proces został przeprowadzony na fermie trzody chlewnej w miejscowości Lety”, powiedział Michael Kocáb, który był czeskim ministrem praw człowieka i mniejszości narodowych w momencie zakupu obiektu rekreacyjnego. W 2009 roku, dzięki wieloletnim staraniom Muzeum Kultury Romskiej i działaczy romskich, państwo wykupiło ten teren. Uchwałą rządu w 2011 roku budowę miejsca pamięci, w którym miała znajdować się wystawa prezentująca odwiedzającym burzliwą historię tego miejsca w kontekście historii Czech, a raczej Czechosłowacji i Europy, powierzono Narodowemu Muzeum i Bibliotece Pedagogicznej im. J.A. Comeniusa (organizacji Ministerstwa Oświaty, Młodzieży i Sportu). Istotnym tematem wystawy jest okres 1942–1943, kiedy w tym miejscu istniał tzw. obóz cygański. Większość wystawy poświęconej temu okresowi, a bardziej ogólnie Holokaustowi Romów i Sinti w czasie II wojny światowej, pod kierunkiem dyrektor Narodowego Muzeum Pedagogicznego i Biblioteki im. J.A. Comeniusa, Markéty Pánkovej, powstało dzięki pracownikom Muzeum Kultury Romskiej Janie Horváthovej i Michalowi Schusterowi. Do powstania wystawy przyczynili się także Jiří Cajthaml, Jiří Kocian, Jiří Paděvět, Eva Semotanová i Jan Šimek, natomiast projekt architektoniczny i artystyczny przygotował Jaroslav Obst. Na mocy uchwały rządu z 2017 roku administracja wciąż nieukończonej wystawy i obiektu została przekazana Muzeum Kultury Romskiej na początku 2018 roku, gdzie Jana Horváthová, Veronika Kolaříková, Anna Míšková i Dušan Slačka rozpoczęli prace nad jej uzupełnieniem i zakończeniem.
Po raz pierwszy zwiedzający mogli obejrzeć wystawę podczas jej wielkiego otwarcia 15 lipca 2021 r. „Wielu moich przodków nie doczekało się takiego miejsca pamięci. Dziękuję wszystkim, którzy przyczynili się do jej powstania. Nie musimy już zakradać się w to miejsce pod osłoną ciemności, jak kiedyś, żeby zapalić tutaj znicze”, wyznał Rudolf Murka, którego ojciec przeżył „Hodonínek” – taką nazwę obozowi nadali naoczni świadkowie tamtych wydarzeń.
W innych częściach miejsca pamięci prezentowane są także wystawy krótkoterminowe. Obecnie prezentowana jest wystawa rysunków Helgi Weissovej-Hoškovej, która jako nastolatka była więzioną w getcie w Theresienstadt. Wystawę można obejrzeć w Barakach Strażniczych. W tym samym budynku zwiedzający mogą obejrzeć wystawę zgłoszeń do drugiego dorocznego Konkursu im. Karla Holomka i Emílie Machálkovej, którego tematem jest Holokaust Romów. Zwycięska instalacja „Głowa Nieumiałka” znajduje się w szacownej części miejsca pamięci pomiędzy budynkiem administracyjnym byłego obozu a drzewem lipy. Jego twórcą jest Jakub Brázda, student Akademii Sztuk Pięknych w Pradze. „Rzeźba przedstawia bohatera bajki o Nieumiałku. Jak tylko przeczytałem tę bajkę, chciałem przedstawić tę postać w rzeźbie. Jednym z powodów powstania rzeźby jest to, że bohater nosi skórę węża, a ja od jakiegoś czasu badam temat przemiany ludzi w węże”, powiedział Brázda na temat swojego dzieła.
Wystawa stała, wystawy krótkoterminowe i całe miejsce pamięci są otwarte od środy do niedzieli w godzinach od 9:00 do 17:00.
Zespół Muzeum Kultury Romskiej