Grób jego „Jana Chrzciciela” – Natana z Gazy – który głosił i upubliczniał misję Szabetaja Cewiego, znajdował się zaledwie kilkaset metrów od Muzeum do czasu, gdy w 1963 roku został pochłonięty przez trzęsienie ziemi, które zniszczyło żydowską dzielnicę w Skopje. Żydzi opuścili ją już wcześniej.
Historii zaprezentowanej w Muzeum towarzyszy przedstawienie w przeważającej części nie-żydowskim odbiorcom idei założycielskich oraz nauk judaizmu wraz z żydowskimi praktykami. Odnosi się ono również do roli, jaką Żydzi odegrali na Bałkanach oraz zasłużonych wspólnot żydowskich z Monastiri (obecnie Bitola), Sztipu i Skopje. Historia obejmuje również okupację bułgarską oraz niezwykle tragiczny los, jaki spotkał macedońskich Żydów w trakcie Holokaustu.
Czy wystawa wyraża ducha ladino?
W Muzeum przedstawiona została kultura ladino oraz związane z nią tradycje, język, muzyka oraz strój. O codziennym życiu macedońskich Żydów opowiadają popularne przysłowia odnoszące się do relacji damsko-męskich, stosunków między żydowskimi i nie-żydowskimi sąsiadami, ukazują atmosferę żydowskiego domu, w którym mówiło się w ladino oraz oddają hołd wielkim tradycjom.
Kultura i język ladino zostały w trakcie Holokaustu dosłownie zniszczone. Język przeżywa obecnie delikatne odrodzenie w kulturze żydowskiej oraz wśród naukowców, jednak w przeciwieństwie do jidysz, niewielu Żydów wciąż posługuje się ladino na co dzień.
Centralnym elementem historii unicestwienia macedońskich Żydów są trzy deportacje w marcu 1943. Ten element stanowił epicentrum tragedii. Jak prezentuje się szerszy kontekst wydarzeń?
Jako twórcy Muzeum wraz z moim partnerem projektowym Edwardem Jacobsem chcieliśmy przedstawić doświadczenie Żydów macedońskich w trakcie Holokaustu w kontekście w jak najstaranniejszy sposób, jednak musieliśmy ukazać to, co działo się poza Macedonią. Dwukrotnie szczegółowo opisujemy całą historię Holokaustu, pierwszy raz poprzez wystawę zawierającą ważny film o powstaniu nazizmu od końca pierwszej wojny światowej po inwazję na Grecję i Jugosławię. Centralny punkt wystawy stanowi prezentacja poświęcona Zagładzie Żydów macedońskich.
Zaczynamy od okupacji bułgarskiej, uwzględniając świadectwa ocalonych odnoszące się do wybuchu wojny, życia pod okupacją oraz codziennej walki o przetrwanie. Bułgaria przyznała obywatelstwo bułgarskie wszystkim Macedończykom z wyjątkiem Żydów. Państwo nałożyło specjalne podatki i kary na Żydów oraz zmusiło ich do noszenia żydowskich gwiazd.
11 marca 1943 r. Żydzi zostali deportowani ze swoich domów do getta w fabryce tytoniu Monopol w Skopje, gdzie przez mniej niż dwa tygodnie uwięzionych zostało 7300 Żydów, a następnie 7144 deportowano do Treblinki, gdzie wszyscy zostali zamordowani. Z Treblinki nie wróciła ani jedna osoba, ani jeden z pasażerów pociągu transportującego ofiary do obozu. Ci Żydzi, którzy przeżyli w Macedonii pozostawali w ukryciu, dołączali do ruchu oporu, posiadali zagraniczne paszporty bądź pracowali jako lekarze i farmaceuci, a więc byli niezbędni i niezastąpieni z punktu widzenia opieki zdrowotnej w kraju.
Następnie zwiedzający schodzą do sali przeznaczonej na wystawę poświęconą gettu Monopol. Walizki wypełnione przedmiotami osobistymi, jakie Żydzi przywozili ze sobą zwisają z sufitu ukazując, jak całe życie poszczególnych Żydów mieściło się w jednej sztuce bagażu. Zwiedzający oglądają świadectwa ocalałych opisujące życie w trakcie tych trzech tygodni spędzonych w Monopolu i oglądają kolejny film poświęcony deportacji do Treblinki oraz doświadczeniu transportu w wagonach towarowych do obozu śmierci.
Naszym oczom ukazują się oryginalne okna z fabryki Monopol, przez które sześcioletni Isaak Adizes obserwował deportację swojej rodziny i słyszymy jego świadectwo. Mamy możliwość obejrzenia oryginalnych kopert, w których Żydzi umieszczali listy posiadanych przez siebie przedmiotów oraz kwity wystawiane przez Bułgarów, mające rzekomo potwierdzać, że wszystkie zostaną zwrócone.