PAMIĘTAMY O PRZESZŁOŚCI, BY ZMIENIAĆ PRZYSZŁOŚĆ.
Paweł Sawicki
W marcu w macedońskim Skopje otwarto nowe muzeum Holokaustu, które upamiętnia 8-tysięczną żydowską społeczność, która niemal w całości została zniszczona w czasie Zagłady. Paweł Sawicki rozmawiał z jednym z jego twórców, Michaelem Berenbaumem.
Dziewięćdziesiąt osiem procent Żydów z Macedonii zostało podczas Holokaustu zamordowanych w Treblince. Obecnie tamtejsza społeczność żydowska jest bardzo mała. Czy dostrzega Pan specyfikę kształtowania pamięci w tamtym miejscu? Nowe muzeum opowiada długą historię macedońskich Żydów – jednej z najstarszych społeczności, samej w sobie stanowiącej historię, nieprawdaż?
Tak, historia macedońskich żydów sięga daleko w przeszłość i temu właśnie poświęcona jest opowieść przedstawiana w Muzeum. Najstarsza znana synagoga zlokalizowana poza Ziemią Izraela znajduje się w Macedonii, 45 minut jazdy samochodem od Skopje. W Muzeum przedstawiona została replika filaru synagogi wraz z umieszczonym na nim napisem. W pierwszym wieku naszej ery św. Paweł wygłosił kazanie w Macedonii. Korzenie macedońskich Żydów prowadzą także do Hiszpanii, gdzie Żydzi, Chrześcijanie i Muzułmanie żyli w harmonii, wzajemnie ubogacając się w zakresie ekonomii, sztuki oraz działalności intelektualnej, studiując nawzajem swoją filozofię i dziedzictwo naukowe, tworząc religijną oraz świecką poezję po arabsku, dbając o zachowanie cywilizacji grecko-rzymskiej w chrześcijańskiej Europie – zarówno Platona i Arystotelesa, jak i Tukidydesa. Muzeum poświęcone jest właśnie tej historii, jak również historii Wypędzenia.
Żydzi zostali wypędzeni z Hiszpanii w 1492 roku przez Królową Izabelę i Króla Ferdynada, a w 1497 z Portugalii. Bajazyd II, sułtan Imperium Osmańskiego, wysłał okręty na przywitanie Żydów, którzy przynosili ze sobą drukowaną prasę, stal, medycynę i handel. Replika prasy drukowanej jest zaprezentowana w Muzeum. Żydzi na Bałkanach zachowali swoje własne tradycje hiszpańskie i mówili w ladino, języku judeohiszpańskim, podobnie, jak Żydzi aszkenazyjscy używali jidysz. Zwiedzający mają możliwość obejrzenia kostiumów noszonych przez Żydów, mogą także usłyszeć piosenki, jakie śpiewali oraz poznać przysłowia opisujące życie codzienne i kulturę ladino. Najważniejszy żydowski artefakt na Bałkanach, Hagada sarajewska, to ilustrowany rękopis nabożeństwa sederowego, zamówiony w Hiszpanii w 1350 roku. Dzieło znalazło się na wygnaniu wraz z jego właścicielami w czasach Inkwizycji w 1492 roku i przebyło drogę do Włoch. Dotarło na Bałkany i tam trzy razy uniknęło zniszczenia: w trakcie pierwszej wojny światowej, podczas Holokaustu oraz oblężenia Sarajewa w 1990 roku. Zarówno w trakcie drugiej wojny światowej, jak i w Sarajewie to Muzułmanie ryzykowali życie dla zachowania tego żydowskiego artefaktu opowiadającego historię paschy – sagę żydowskiego exodusu z Egiptu, archetypiczną historię wolności. Muzeum wyświetla film po raz pierwszy pokazywany w programie Nightline stacji ABC poświęcony historii Hagady sarajewskiej oraz jej trzykrotnego ocalenia.
Bałkany to również miejsce, gdzie Szabetaj Cewi, fałszywy Mesjasz, stworzył swój popularny ruch. Gdy w 1666 musiał dokonać wyboru pomiędzy przejściem na islam a śmiercią, wybrał zmianę wyznania, ku wielkiemu zdziwieniu swoich wyznawców.
Michael Berenbaum