PRZEMILCZANA KATEGORIA. WYSTAWA CZASOWA MUZEUM STUTTHOF.
Piotr Chruścielski, Muzeum Stutthof
Od 11 marca do 11 sierpnia 2019 r. w Muzeum Stutthof w Sztutowie ponownie można oglądać wystawę „Przemilczana kategoria. Więźniowie z różowym trójkątem w KL Stutthof”. To pierwsza w Polsce monograficzna wystawa poświęcona mężczyznom skategoryzowanym w obozie koncentracyjnym pod Gdańskiem jako więźniowie-homoseksualiści. Ekspozycja przedstawia społeczno-prawne aspekty walki z homoseksualizmem za rządów narodowych socjalistów w Niemczech oraz kreśli losy kilku ofiar – pokazując przy tym, jak skomplikowane bywają próby „odczytywania” więźniarskich kategorii. Patronat honorowy nad wystawą objęła konsul generalna RFN w Gdańsku Cornelia Pieper.
Fritz Rattay był aktorem. Grał na wielu niemieckich scenach, m.in. w olsztyńskim Landestheater oraz we wrocławskim Stadttheater. Fritz Pehwe prowadził dobrze prosperujący zakład krawiecki w jednym ze wschodniopruskich miasteczek. Willy Schön, również z Prus Wschodnich, był mleczarzem. Wszystkim trzem wytoczono w latach 30. XX w. procesy o przestępstwo z paragrafu 175 kodeksu karnego, który od 1871 r. definiował w prawie niemieckim pojęcie „nierządu przeciwnego naturze”. Paragraf, zaostrzony w 1935 r., za kontakty seksualne między mężczyznami przewidywał karę ciężkiego więzienia do dziesięciu lat. Fritz Rattay i Fritz Pehwe odsiedzieli swoje wyroki w więzieniu w Barczewie (niem. Wartenburg), Willy Schön trafił do zakładu karnego w Rynie (niem. Rhein). Na wolność wyszli dopiero po wojnie. Po odbyciu zasądzonej kary objęto ich bowiem policyjnym aresztem prewencyjnym (na podstawie zarządzeń spoza domeny sądowniczej) i osadzono w obozie koncentracyjnym Stutthof (1939–1945). Tam otrzymali zarezerwowane dla więźniów-homoseksualistów oznaczenia – różowe trójkąty.
Sylwetki Fritza Rattay’a, Fritza Pehwego i Willy’ego Schöna (oraz historie kilku innych mężczyzn z różowym trójkątem) stanowią główną oś narracyjną wystawy „Przemilczana kategoria”. Ekspozycja, po raz pierwszy prezentowana w Muzeum Stutthof w okresie od 6 września do 12 października 2018 r., ma charakter historyczno-biograficzny. Moduły problemowe znajdują swoje kontinuum w modułach stricte narracyjnych, egzemplifikujących omawiane wątki i tematy. Jednym z nich jest stosowany w obozach koncentracyjnych sposób kategoryzacji osadzonych, który, w połączeniu z niekompletną bazą źródłową, każe traktować wyliczenia statystyczne z dużą ostrożnością, a przede wszystkim skłania do zadania szeregu pytań: W jakim stopniu przestępstwo o podłożu homoseksualnym miało wpływ na zaszeregowanie więźnia? Czy kategoria „homosexuell” zawsze wskazywała na wyrok z paragrafu 175? Czy i jaką rolę w przyznawaniu kategorii odgrywały samowola lub omyłki pracowników administracji? Czy więzień z różowym trójkątem musiał być homoseksualistą? Czy wśród więźniów innych kategorii byli mężczyźni skazani za „nierząd przeciwny naturze”? Tym samym wystawa wchodzi w dyskusję z dotychczasowymi stereotypami i mitami, jakie przez lata narosły wokół „różowych trójkątów”.