Drugi dzień konferencji poświęcony był Aktion Reinhardt i Aktion Erntefest postrzeganym z różnych perspektyw. Historyczne tło Aktion 1005 w cieniu Aktion Erntefest nakreślił berliński naukowiec Jens Hoffmann, opierając się na przykładzie obozu Waldlager Borek położonego w okolicy Chełma. Celem Aktion 1005 było odkopanie i spalenie ciał ofiar nazistów, a tym samym wymazanie śladów zbrodni. Akcja rozpoczęła się w 1942 r. i trwała do 1945 r. Paradoksalnie to dzięki pracy przymusowej w ramach Aktion 1005 Peterowi Sedgmanowi (1917 - 2016) udało się uciec od śmierci, na którą byłby niewątpliwie skazany w związku z Aktion Erntefest. Podczas konferencji jego wnuk Michael Evans przedstawił losy dziadka. Peter Sedgman, urodzony jako Perez Szechtman w żydowskiej rodzinie w Lublinie, pracował w ramach Aktion Erntefest 3 i 4 listopada 1943 r., nie znając jeszcze nazwy tej masowej zbrodni, która rozdzieliła go z bratem. Udało mu się uciec z komanda robotniczego pracującego przy wykopywaniu i paleniu ciał. Po wojnie dotarł do Włoch, a następnie do Australii, gdzie rozpoczął nowe życie. Świadectwo oraz „powrót do korzeni” przedstawione przez jego wnuka, który jako pierwszy zauważył związek pomiędzy życiorysem Petera Sedgmana a Aktion Erntefest, wpisało się w życiowy aspekt konferencji i w pewnym sensie stało symbolem historii ofiar i ocalonych z Aktion Reinhardt. Włoski historyk Tristano Matta w ramach swojego wystąpienia poruszył mniej znany temat naczelników Sonderkommando w Bełżcu, Sobiborze i Treblince, którzy wcześniej odegrali także rolę w Aktion T4. Jako że Aktion Erntefest de facto oznaczała koniec ich pracy, załoga Odilo Globocnika i Christiana Wirtha podążyła za swoimi przywódcami do Triestu w okupowanych Włoszech, by tam walczyć z partyzantami w ramach operacji Abteilung R oraz na miejscu wykorzystywać swoje zbrodnicze metody. La Risiera di San Sabba, obóz koncentracyjny utworzony w dawnej fabryce ryżu, stał się symbolem nazistowskich okrucieństw, które odcisnęły swoje piętno na pokoleniach Włochów. Ostatni z prezenterów konferencji, holenderski archeolog Ivar Schute, przedstawił wyniki kilku sezonów prac wykopaliskowych na terenie byłego centrum eksterminacji w Sobiborze. Miejsce to poddane zostało najintensywniejszym badaniom spośród wszystkich trzech centrów, w których dokonała się Aktion Reinhardt, a w ich ramach w ziemi odnaleziono około 100 000 artefaktów, co jawi się jako niezwykły paradoks, ponieważ sam teren, nie licząc drzew, które go porastają, robi wrażenie wyjątkowo opustoszałego. Czy na zadane przez Ivara Schute pytanie „Czy badania archeologiczne na miejscach eksterminacji – oraz w obozach koncentracyjnych – przyniosą nowe odkrycia?” można odpowiedzieć twierdząco? W każdym razie archeolodzy są w stanie odpowiedzieć na pytania, na które ani świadkowie (kaci lub ocaleni) ani historycy nie mieli do tej pory możliwości dostarczyć odpowiedzi. Na badania naukowe w tym przypadku również wpływają kwestie polityczne i religijne. Co najważniejsze, nazwiska ofiar ponownie ujrzały światło dzienne dzięki dokonanym odkryciom, wydobywając zamordowanych z zapomnienia, w jakim zasypani zostali na dziesiątki lat.
Na koniec konferencji Johan Puttemans, koordynator organizacji non-profit Mémoire d'Auschwitz – Fundacja Auschwitz, pokrótce opisał wizyty studyjne, w jakich każdego lata mają możliwość wziąć udział Belgowie i w ramach których odwiedzają oni miejsca, w których funkcjonowały niemieckie centra eksterminacji, obecnie położone na terenie Polski. Wizyta podąża śladami Zagłady poprzez dawne getta w Warszawie, Łodzi, Radomiu, Lubinie, Zamościu, Włodawie i Siedlcach oraz miejsca pamięci, jakimi stały się Chełmno, Bełżec, Sobibór, Treblinka i Majdanek. Ocaleni są w symboliczny sposób obecni podczas wizyt poprzez ich świadectwa, nabierające w tych miejscach wyjątkowego znaczenia, a zbrodniarze umiejscowieni zostają w historycznym kontekście miejsca swoich haniebnych czynów poprzez fotografie i mapy prezentowane zwiedzającym.
Te wystąpienia, które zostały sfilmowane, dostępne będą na stronie Fundacji Auschwitz (www.auschwitz.be). Tematowi przewodniemu konferencji zostanie poświęcona także część międzynarodowego pisma naukowego Testimony. Between history and memory (Świadectwo. Pomiędzy historią a pamięcią).
Frédéric Crahay
Dyrektor organizacji non-profit Mémoire d'Auschwitz – Fundacja Auschwitz