f
fenêtre
CUMHURIYETIN GÖLGESINDE i RAN i SLAM DEVRiMi
Hangimiz yakın tarihte İran ’ ın başından geçen olaylara hakimiz ? Hangimiz ABD ’ nin neden İran ’ dan hoşlanmadığını biliyor ?
Diba Aliye Öğretmenoğlu dogretmenoglu @ gsuik . co
72
İ ran , birçok medeniyete ev sahipliği yapmış , yaklaşık iki bin beş yüz kırk yıldır yaşamaya devam eden ; geçmişte , şimdi ve gelecekte dünya tarihinde önemli bir yere sahip olan ve hepimizin bildiği gibi Türkiye ’ nin sınır komşusu olan bir ülkedir . Fakat hangimiz yakın tarihte İran ’ ın başından geçen olaylara hakimiz ? Hangimiz ABD ’ nin neden İran ’ dan hoşlanmadığını biliyor ? İşte şimdi sınır komşumuz olan bu ülkenin yakın tarihine kısa bir göz atmış olacağız . İlk olarak Kaçar Hanedanı ’ nın ( 1794-1921 ) son döneminde , sonrasında Pehlevî ailesinin ( 1921-1979 ) iktidarı döneminde gerçekleşen olaylardan bahsedeceğim .
Bundan tam kırk yıl önce , 1979 ’ da İran ’ da İslam Devrim ’ i oldu yani rejim değişti ve şimdi bizim bildiğimiz , hatta tüm dünyanın bildiği kadarıyla “ geri kalmış ”, “ muasır medeniyetler ” seviyesine erişememiş olarak gördüğümüz bir İran tablosu oluştu . Aslında İran bizim
Devrimden sonra ise İran birçok özgürlüğünden vazgeçmek zorunda bırakıldı .
bildiğimizin aksine Pehlevî ailesi döneminde resimdeki gibi modern yaşam tarzı sergileyen bir ülkeydi . Devrimden önce eğitim ve öğretime , bilime , sanata , kadına değer veren bir ülkeydi . Devrimden sonra ise İran birçok özgürlüğünden vazgeçmek zorunda bırakıldı .
İran ’ ı devrime hazırlayan iki temel unsur vardır : Bunlardan birincisi 1908 yılında İran ’ da bolca petrol rezervi olduğunun öğrenilmesi , ikincisi de 1900 ’ lü yılların başında arabanın icadı sonucunda ABD ’ nin ve BK ( Birleşik Krallık )’ nin Birinci Dünya Savaşı ’ nda petrolün çok önemli olduğunu anlamasıdır . Nitekim İkinci Dünya Savaşı ’ nda da petrolü olan taraf kazanmıştır . Dolayısıyla yeni dünyada denize , havaya , toprağa hâkim olacaksan eğer sana petrol lazım . Bu yüzden İran ’ a ilk müdahale BK ’ den gelmiştir . Öncelikle ülkedeki petrol tüccarlarıyla , ki bunlardan en büyüğü Ermeni bir tüccardır , anlaşarak petrol sahalarının büyük çoğunluğunu kontrolü altına aldı . Sonrasında İran ve BK Anglo-Persian Oil Company ’ i , şimdiki adıyla BP- Better Petrol- , kurdu . Bu şirket çok büyük imtiyazlarla ülkenin petrol gelirinin yaklaşık yüzde yetmişini sömürdü . Haliyle halk bu durumu anladı . Çünkü ülkede herhangi bir gelişme olmuyordu . Ne yeni okullar açıldı ne de yeni yollar yapıldı . Halkın kıpırdanmaya başladığı zamanlarda İran ’ daki sömürü yarışına Rusya ’ da katıldı ve dönemin şahı Rus yanlısı bir politika izlemeye başladığı için BK ve ABD İran şahını tahtıyla tehdit etti . Şah ülkesi üzerinde oynanan oyunlar ve halkını mutlu etme çabası arasında debelenirken bu duruma daha fazla dayanamadı . 1921 yılında BK ’ nin müdahalesiyle ve halkın yaptığı çeşitli baskılarla şah yurt dışına kaçtı .
İran , iki yıllık bir yönetim boşluğundan sonra kahramanını BK aracılığıyla buldu . Rıza Pehlevi adındaki askeri kökenli kişi 1923 ’ te başbakan , 1925 ’ te ise İran şahı olur . Rıza Şah Pehlevi , İran ’ ın reform döneminde mantıklı gelişmelere imza attı . Atatürk ile görüşmeler yaptı , kılık kıyafeti değiştirdi , Kaçar Hanedanı ’ ndan kalan cahillikle savaştı , İran ’ daki yüksek okulların temelini attı , sanayileşmeye ve