KUYÛD-I KADİME ARŞİV KATALOĞU
d. Diğer Defter ve Belgeler
Defterhâne’de tahrir sisteminin ana defterleri olan mufassal, icmâl, evkaf defterleri ve tahrir sistemi ile
ilgili olan ruznâmçe, derdest, cebe, yoklama ile kal’a ve mustahfızan defterlerinden başka; yaya (piyade) ve
müsellem, yörük, akıncı, voynuk120 gibi her biri bir teşkilata ait muhtelif defterler de tutulmuştur.121 Bunlardan
piyade defterlerinde, ocaklar şeklinde teşkilatlanmış olan piyadelerin çiftlikleri, dönüm miktarı ve hasılları ile
beraber yazılmış olup, bir çiftlikte ne kadar yaya ve yamak bulunduğuna kadar tüm bilgiler kaydedilmiştir.122
Diğer bir defter türü de a’şar defterleridir. Sancak bazında tutulan a’şar defterleri bir ihrist ile
başlamaktadır. Fihristte o sancağa bağlı her bir kaza ve kazalara bağlı mahalle ve köyler gösterilmektedir.
Her idari birimde toplanan öşür miktarları toplam olarak gösterildiği gibi hangi ürünlerden ne miktarda öşür
alındığı detaylı olarak gösterilmektedir. Ayrıca bu defterler söz konusu gelirlerin birbirini takip eden yıllardaki
verilerini de ihtiva etmektedir. Bu defterlerde hınta, şa’ir, alef, darı, soğan, kuru erik, pekmez, lahana ve elma
gibi yetiştirilen ürünlerin adları ile bu ürünlerden yekûn olarak alınan öşür miktarı gösterilip ardından bütün
bu gelirlerin mutasarrıfı da gösterilmektedir.123
Söz konusu defterlerin dışında Defterhâne’nin teşkilatı ve yazışmaları ile ilgili başka defter türleri de
Defterhâne’de muhafaza edilerek günümüze ulaşmıştır. Bunların içerisinde en önemlilerinden birisi Defterhâne
memurlarının sicil defterleridir ki, XVIII. Yüzyıl sonlarında tutulmaya başlanmış olup, Defterhâne’de görev
yapmış olan kâtip, şakird ve diğer görevlilerin tercüme-i hâllerini ihtiva etmektedirler.124 Yine bunları destekleyecek mahiyette Defterhâne’de görevli memurların maaş durumlarını gösterir defterler tutulmuştur.125 Yine
klasik dönemden sonra, Defterhâne personelinin başlama ve ayrılışlarına ait kayıtların tutulduğu defterler
de126 muhafaza edilerek günümüze ulaşmıştır. Defterhâne’nin H.1263 yılında tapu senetlerini düzenlemek ve
bunlarla ilgili sicilleri tutmak üzere görevlendirilmesinden sonra tutulan çok sayıda arazi defterleri ile tapu
senedi örnekleri de günümüze ulaşmıştır.127
Defterhâne’de daha ziyade H.1263 ten sonra tutulan bu defterlerin dışında daha eski dönemlerden itibaren tutulmaya başlanan başka defter türleri de mevcuttur. Bunlardan “Defterhâne Şakirdanı Ruus
Defteri”nde128 Defterhâne’de göreve başlayan şakirdlerin isimleri ile başlama tarihlerini ve tevcihleri için arz
sunan başta defter emini olmak üzere diğer görevlilerin isimlerini bulmak mümkün olabilmektedir.
Defterhâne’de tutulan defterler içerisinde sayıca en fazla olan bir defter de “İlmühaber” ya da “Aynen Kayıt
Defteri” adı ile tutulmuş olan defterlerdir. Bu defterlerde Defterhâne’den çıkan ya da Defterhâne’ye gelen tüm
yazışmaların suretleri kaydedilmiştir. Bu iki defter türünden birisi olan aynen kayıt defterleri defterhanenin
işleyişi, görev alanı ve yapısı ile ilgili daha önemli yazıların kaydedildiği defterlerdir. Bu yazılar herhangi
bir mütalaa belirtmeden ve vakit geçirmeksizin cevaplandırılan önemli yazıların kaydedildiği defterlerdir.
İlmuhaber defterleri ise hemen hemen her kurumda bulunan bir defter türü olup, gelen giden her türlü yazının
kaydedildiği rutin yazışma defterleridir. Buradaki yazılarda görüşlere yer verildiği gibi, cevapların gönderilmesinde gecikmeler de ola bilmektedir.
120
121
122
123
124
125
126
127
mıştır.
128
Örnek olarak bkz.: TKG.KK.VOYd. .no:7 (Filibe ve Tevabi’i Defter-i Voynugan);VOYd. no:75 (Voynugan-ı Defter-i Tahrir-i Liva-i Rumeli)
Uzunçarşılı, Merkez ve Bahriye, s.97
Afyoncu, a.g.t., s.26
TKG.KK. AŞRd. No: 123,155
TKG.KK. MSd. no: 179-183, 196
Örnek olarak bkz. TKG.KK.MEMd.no:197-200 (Maaş vukuat defterleri); MEMd. no:202 (Kadastro memurin maaş defteri)
TKG.KK. MEMd..no:194
Bu defterlerle ilgili Kurumumuz yayını olan “Osmanlıdan Günümüze Tapu Arşiv” adlı eserde ayrıntılı bilgi bulunduğundan burada ayrıca ele alınmaTKG.KK.MEMd. No: 33
18