INmagazine Özel Sayısı TEİD 10. Yıl Özel Sayısı | Page 84

DOSYA / Sosyal Psikoloji
82 yakalanma olasılığı düşük bir risk veya yakalansa bile cezalandırılma olasılığı düşük ise etik dışı davranışlara veya sahtekârlıklara kolayca dalabilir . Burada üçgenin son kenarı ise “ rasyonalizasyon ” dur . Rasyonalizasyon , bireyin kendi hareketlerinin sosyal ve etik normlara ters düşen , akıl-dışı ve şuur dışı saiklerini , rasyonel ( ussal ) ve şuurlu bir takım saiklerle örtbas etmesini , normlara uygun ve toplum tarafından makul görünen bir bahaneye bağlamış olmasını ifade etmektedir . Bilişsel uyumsuzluk ve sosyal karşılaştırma teorileri ile bilinen ABD ’ li sosyal psikolog Leon Festinger ’ in ünlü çalışması da rasyonalizasyonu açıklamak açısından oldukça önemli bir bilimsel adım olarak kabul ediliyor . Festinger ’ in deneyi kısaca şöyle özetlenebilir : Bir grup deneğe yapması çok sıkıcı bir görev veriliyor . Kendilerinden sonra gelecek olan deneğe de çok eğlenceli bir iş yaptıklarını söyleyerek aldatmaları tembihleniyor . Bu işi yapan deneklerin bir kısmına 1 dolar , bir kısmına 20 dolar ücret ödeniyor . Burada en başarılı aldatmaları 20 dolar alanların yapması beklenirken sonucun tam tersi şeklinde gerçekleşmesi gerçekten şaşırtıcı . Peki
Kurum / Toplum , etik dışı davranışlara karşı hoşgörüsüz
Rasyonalizasyon Yolları
Kişi bilinçli olarak etik dışı davranışta bulunuyor

1 2 4 3

Ayrık “ Ben özel bir insanım . Bunları ben hak ediyorum ama onlar bilmiyor . Başka seçeneğim yoktu .”
İnkarcı “ Daha sonra öderim . Bir kereden zarar gelmez . Bir şekilde hallederiz .”
Kişi bilinçsizce etik dışı davranışta bulunuyor
Kendilerine olan saygıları yara almasın diye , aslında işin eğlenceli olduğuna kendi kendilerini inandırmışlardır . Bilişsel çelişki insanların düşünce ve davranışlarını dengelemeye çalışmalarından doğmaktadır . Kişiler kendi düşünceleri ile çelişen gerçekler ile yüzleşmekten hoşlanmazlar . Çoğu zaman da bu gerçekleri kabul etmemek için bahaneler üretirler . Peki bu teorik yaklaşım , bireylerin kurumlar içindeki etik dışı davranışlarına nasıl bir açıklama getirebilir ? Bu etik dışı davranışın parçası olan kişiler , dile getirilen etik itirazları inatçı bir biçimde görmezden gelir ve geçici olarak gündem dışında bırakmaya çabalarlar . Bu şekilde en etik dışı davranışları bile rasyonalize etmeye çalışırlar . Başkalarının ve hatta kendi kendilerine yöneltebilecekleri suçlamalara karşı koymak için bahaneler üretmeye başlarlar . Böyle bir “ etik körlük ” tabii ki kişinin yeni ihlaller yapmasına sebep olacaktır . Artık etik davranışlar geri plana atılmış , yapılan tüm etik dışı davranışlar rasyonalize edilmiştir . Ünlü Worldcom skandalının faillerinden Bernard Ebbers ’ ın kilise arkadaşlarına gerçekten inançlı bir şekilde , “ Size bir dolandırıcı ile kiliseye gitmediğinizi söylemek istiyorum . Hiç kimse benim dolandırıcılık yaptığımı söyleyemez ” dedikten sonra dolandırıcılıktan 25 yıla mahkûm olması bu konudaki en iyi örneklerden biridir . Bilişsel çelişki ve rasyonalizasyon bir kurumun yapısı içinde kimi zaman çok iyi saklanabilir . Rasyonalizasyon ile ilgili en önemli sorun bizim vicdanlarımızı sakinleştirip , uykuya yatırmasında gizlidir . Eğer bir çalışan etik dışı davranışın kendisini bütün gece uyutmadığını ve vicdan azabı duyduğunu söylerse orada aslında sorun düşünüldüğü kadar büyük değildir . Böylece çelişki ile yüzleşebilir ve kendini kandırmaktan vazgeçebilir . Artık o kurumda etik dışı davranışlar istisnaidir ve çözüm bulunabilir . Çelişkiyi ortaya çıkarmak , etik dışı davranışların rasyonalize edilmesini engelleyecektir . Bu durumda yapılması gereken , kurumun tüm çalışanlarının etik davranışları içselleştirmesini kolaylaştıracak stratejiler ortaya koymaktır . Çalışanlar , kuneden ? 20 dolar alanların nedeni çok açık : “ Para almışlardır ”. 1 dolar alanların ise , meblağın küçüklüğü nedeniyle ilk önce kendilerini ikna etmeleri gerekmektedir . Neden yalan söylediklerini bir şekilde rasyonelleştirmeye ihtiyaçları vardır . Bu yüzden de bir anlamda gerçekte işi yaparken eğlendiklerine inanmışlar yani davranışlarını değiştirmişlerdir . Başka bir deyiş ile 20 dolar alanlar için “ para ”, yalan söylemeleri için dışsal bir gerekçedir . Bunun dışında 1 gerekçeye ihtiyaçları yoktur . Fakat bir dolar alanlar için dışsal gerekçe yeterli değildir . İçsel bir gerekçeye de ihtiyaçları vardır . Neden yalan söylediklerini kendilerine bile izah etmeleri gerekmektedir .
BILIŞSEL ÇELIŞKI VE RASYONALIZASYON BIR KURUMUN YAPISI IÇINDE KIMI ZAMAN ÇOK IYI SAKLANABILIR . RASYONALIZASYON ILE İLGİLİ EN ÖNEMLI SORUN BIZIM VICDANLARIMIZI SAKINLEŞTIRIP , UYKUYA YATIRMASINDA GIZLIDIR .
Düşkün “ Herkes yapıyor . Hepimiz suçluyuz . Onlar önce kendilerine baksınlar .”
Mahrum “ Burada işler böyle yürüyor . Bu herkesin faydasına . Bundan hiç kimse zarar görmüyor .”
Kurum / Toplum , etik dışı davranışlara karşı hoşgörülü