KONGRE BİLDİRİLERİ
d) Arazi
Bu başlık altında daha evvel de vurgulamış olduğumuz bir gerçeği ifade etmemiz gerekmektedir.
İlm ü haber defterlerindeki birçok kayıt esasında arazi ile ilgilidir. Fakat yine de özel bir konu başlığı
altında ele alınmasının hem akademik usül ve esas hem de konunun temel hatlarıyla anlaşılması
noktasında önemi nedeniyle böyle bir yol izlemiştir. İmparatorluğun; geniş coğrafyasına rağmen miri
arazi üzerine hane inşasına müsaade etmediğini rahatlıkla anlayabilmekteyiz. İlm ü haber defterlerinde
bu konuyla ilgili oldukça çok örneğe ulaşmaktayız.60 Arazi Kanunnamesine göre taşrada bir mahal
üzerine hane, köy, vb inşasında kesinlikle Padişahın müsaadesi gerekmekteydi. Fakat taşrada görev
yapan bazı memurların bu kaideye uygun olarak hareket etmedikleri ve birtakım usulsüzlüklere göz
yumduklarını görmekteyiz.61 Bunun yanında Musul ve Bosna Hersek örneklerinde olduğu üzere kimi
tımarlara dair düzenlemeleri içeren ilm ü haberlere de rastlanılmaktadır.62 Ayrıca bazı köylerde vuku
bulan kimi karışıklık ve kavga olaylarına dair belgeler de yer almaktadır.63 Miri arazi üzerinde bulunan
meyve veren ağaçlara müdahale etmek isteyenlerle ilgili ne tür bir muamelenin yapılacağına dair
tezkere de bulunmaktadır.64
1284 (M. 1867/1868) tarihli kanunnâme metni65 ile Bosna örneğinde rastlanıldığı üzere tarla
ile çiftliklerin dağılımının yanında alınacak vergilere dair kimi bilgilere de rastlayabilmekteyiz.66
Osmanlı sosyo-kültürel ve ekonomik hayatı için önem arz eden panayırlar67 ile kimi bölgelerdeki
arazinin satışına dair ilm ü haberler de bulunmaktadır.68 Osmanlı idaresince manevî değeri bulunan
kişi, lider veya cemaat önderleri ile kimi mezheplere dair bilgilere de ulaşmak mümkündür. Kırşehir
de Hacı Bektaş evladına ait birikmiş vergi borçlarının affı da bu noktada önemli bir örnektir.69 8
Ca. 1275 (M.14 Aralık 1858) tarihli Tapu Nizamnamesi70 (2 fasıl ve 33 maddeden ibarettir.) ile taşra
birimlerince tapu nizamının icrası hakkındaki ilm ü haberler de bulunmaktadır.71 Son olarak bazı
yabancıların miri arazi üzerine hane inşasına dair taleplerinin olumsuz karşılandığına dair bilgilere de
ulaşabilmekteyiz.72
e) Yabancı Okul, Misyonerlik Faaliyetleri
İlm ü haber defterlerinde oldukça önemli bir konu olarak ifade edebileceğimiz misyonerlikle
60 TKG. KK. İLMd. D.No:21, s.118, 119 T. 17 Kânûn-ı Sânî 1324, 31 Kânûn-ı Sânî 1324
61 “Arazi-i kânûn-nâme-i Hümâyûnu hükmünce eser-i binâ olmayan arazi üzerine müceddeden mahalle yahud karye teşkili irade-i seniyye
cenâb-ı padişahiye mütevakkıf olduğu halde taşralarda ba’zı mahaller me’murların … ebniye inşasına ruhsat vermekte olduklar…” , B.O.A.,
A.MKT.UM,. 522/100.
62 “Musul Sancağı timarlusu hakkında ilm ü haber…” TKG. KK. İLMd. D.No:6, s.83/b, T. 5 Muharrem 1278. ; Bosna Vilayeti Tımar ve
Zeametlisi Hakkında Nizamnâme Layihası… TKG. KK. İLMd. D.No:7, s.16, T. 5 Temmuz 1285. ; Bin guruş bedeli olan bir timar’ın berat-ı
âli itasında vermesi lâzım gelen harcın Divan-ı Hümayûndan alınan tarifesidir. (Maliye Hazinesine 55, Defter-i Hâkanî Nezaretine 81, Tahvil
Kalemine 44, Divan-ı Hümayun kalemine 20 olmak üzere toplam 200… TKG. KK. İLMd. D.No:11, s.32/a, T. 10 K. evvel 1314.
63 “…Yanyalı Celal Bey ile Dora karyesi ahali Beyninde olan Nizaa için…”TKG. KK. İLMd. D.No:6, s.47, T. 25 Haziran 1278.
64 “…Araz-i emiriye üzerine kürum, eşçar-ı gars istid’asında bulunanlara ne suretle muamele edileceğine dair…”, TKG. KK. İLMd. D.No:13,
s.34/a,b T. 31 Temmuz 1309; 28 Ağustos 1309. ; Meyis Ceziresi… Kara Ada üzerinde bulunan Yabani zeytinlerin kendilerine ferâğ edileceği
muâmelesiyle mahal-i kaymakamlığın ruhsatıyla Kostanti Papa Lazarus ve Estavrapanus nam kimesneler tarafından aşılandırıldığı ve hal bu
ki orası arazi-yi haliye-i emiriyeden olmak ve müsted’ilerin yed-i tasarruflarına geçmesini istedikleri bir adanın hemen kısm-ı … mahbut ve
ehemmiyet-i mevâkiye haiz iki limanın bulunması cihetiyle devletçe zabtı…. TKG. KK. İLMd. D.No:15, s.52, T.26 Ağustos 1312.
65 Bosna Eyâletinde İzvornik Sancağında Cacavice Karyesine dair ilm ü haber’de; tarla ve çiftliklerin dağılımına dair veriler ile alınacak kimi
vergilere dair bilgilere de erişebilmekteyiz TKG. KK.