KONGRE BİLDİRİLERİ
Kültürel Mirasın Dijitalleştirilmesi ve EUROPEANA
Kültürel mirasın dijitalleştirilmesi felsefi, toplumsal, kültürel, ekonomik ve yönetimsel yönleri
ve teknolojik ortamda kültürel mirasın yönetiminin sonuçlarını kapsayan dinamik ve gelişen
disiplinlerarası bir alanı anlatmaktadır.9
Kültürel mirasın dijitalleştirilmesi, üzerinde çok sayıda proje ve yatırım yapılan alanlardan birisidir.
Avrupa Birliği, Bilgi Toplumu Teknolojileri (Information Society Technologies) proğramı altında
dijitalleştirme ile ilgili birçok projeyi desteklemektedir. CALIMERA (Cultural Applications: Local
Institutions Mediating Electronic Resources), COINE (Cultural Objects in Networked Environments),
ERPANET (Electronic Resources Preservation and Access Network) ve NEDLIB (Networked
European Digital Library) kültürel mirası korumak ve ağ üzerinden erişilebilir kılmak için geliştirilen
bu projelerden sadece birkaçıdır.10 Konuyla ilgili projelerden bir başka proje ise Minerva’dır. Bilimsel
ve kültürel içeriğin dijitalleştirilmesinde gerçekleştirilen etkinlikleri tartışmak, ilişkilendirmek ve
uyumlu hale getirmek için üye ülkelerin bakanlıklarının bir ağını oluşturmayı amaçlayan bu projede
dijitalleştirme, üstveri, uzun vadeli erişilebilirlik ve koruma için üzerinde anlaşılmış ortak bir Avrupa
platformu oluşturmak, öneriler sunmak, rehber hazırlamak temel hedefler olarak dile getirilmektedir.11
Türkiye, EUROPEANA’ya AccessIT Projesi ile katkı vermiştir. AccessIT Projesi, AB Eğitim
ve Kültür Programı altında kabul edilen ve Mayıs 2009 - Nisan 2011 tarihlerini kapsayan bir
Avrupa Birliği projesidir. Projenin temel amacı Türkiye, Yunanistan ve Sırbistan’dan kültürel miras
kapsamındaki belirli miktardaki kaynağı dijitalleştirerek Europeana’ya aktarmak ve bunun için gerekli
eğitim alt yapısını sağlamaktır. Proje ile işbirliği yapan ülkelerde dijitalleştirme için bir kapasite
yaratmak/var olan kapasiteyi geliştirmek, ulusal kültürel çalışmaların AB’deki dolaşımını Europeana
ile ortaklıklar yoluyla artırmak hedeflenmektedir. Hacettepe Üniversitesinin Türkiye adına yürütücü
ortak yer aldığı bu projenin diğer ortakları arasında; İngiltere’den MDR Partner, Yunanistan’dan
Veria Halk Kütüphanesi, Polonya’dan Instytut Chemii Bıoorganıcznej ve Sırbistan’dan Belgrad Şehir
Kütüphanesi bulunmaktadır. Türkiye’nin proje kapsamındaki başlıca sorumlulukları; Europeana’ya
kültür kapsamında Türkiye adresli dijitalleştirilmiş 50.000 kaydın aktarılması ve Türkiye’de en az
590 kütüphane, arşiv, müze çalışanına “dijitalleştirme”, “dijital içerik yönetimi” ve “Europeana”
konularını kapsayan uzaktan eğitim verilmesiydi.
Projede kayıt paylaşma konusunda olumlu yanıt veren Milli Kütüphane ve Devlet Arşivleri Genel
Müdürlüğü ile protokol imzalanmış ve protokoller çerçevesinde bu iki kuruma ait (48 000’i Milli
Kütüphane’ye ait olmak üzere) yaklaşık 50 000 kayıt EUROPEANA üzerinden erişime açılmıştır.
Daha sonra 10 Ocak–6 Mart 2011 tarihleri arasında 805 katılımcıya dijitalleştirme konusunda uzaktan
eğitim verilmiştir. Türkiye’de ilk kez bu kadar yüksek sayıda katılımcıya uzaktan eğitim ile söz edilen
konuda eğitim verilmiştir. Bu eğitimin talep eden kuruluşlara kurumsal düzeyde verilme ol anağı halen
bulunmaktadır.12
Türkiye’de kütüphane, arşiv ve müze gibi bellek kuruluşlarına ilişkin olarak dijitalleştirme
sorunlarını kısaca şöyle sıralayabiliriz:
1. Türkiye’de dijitalleştirme konusunda hem genelde hem de bu alanda ulusal bir politika
bulunmamaktadır.
2. Türkiye’de dijitalleştirme çabalarına yol gösterecek, cesaretlendirecek, eşgüdüm sağlayacak ve
standartlar oluşturacak öncü/lider bir kuruluş ortaya çıkmamaktadır.
9 Z. Manzuch, I. Huvila, ve T. Aparac-Jelusic. (2005). Digitization of cultural heritage. L. Kajberg ve L. Lørring (Yay. Haz.), European
Curriculum Reflections on Library and Science Education s. 37. Copenhagen: Royal School of Library and Information Science.
10 Y. Tonta. (2008). Libraries and museums in the flat world: Are they becoming virtual destinations? Library Collections, Acquisitions
& Technical Services, 32 (1), 1-9.
11 Minerva EC Website. (2012).26.9.2012 tarihinde http://www.minervaeurope.org/home.htm adresinden erişildi.
12 B. Yılmaz ve diğerleri. (2012) AccessIT Projesi ve dijitalleştirme uzaktan eğitim programının değerlendirilmesi. Türk Kütüphaneciliği 26,
2, 370-390.
852
Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü
3. Türkiye’de, işbirliği ve proje temelli çabalar yerine yalnız başına kurumsal çabaların yoğunlukta
olduğu ve bunların da uluslar arası platformları kullanamadıkları görülmektedir.
4. Yasal yapı (mevzuat) ve telif hakları ile ilgili sorunlar bulunmaktadır. 5846 sayılı Fikir ve
Sanat Eserleri Kanunu ve ilgili yasalar çerçevesinde depolama amaçlı bile olsa kütüphanelerin
dijitalleştirme hakkı bulunmadığı anlaşılmaktadır.
5. İşbirliği olanakları konusundaki sorunlar vardır. Bu konuda tüm kurumlar hem genelde hem
de AB’ye dayalı projeler çerçevesinde işbirliğine isteklidirler. Ancak bir lider ya da eşgüdüm
kurumuna gereksinim bulunmaktadır. Her kurum dijitalleştirme işini kendi başına halletmeye
çalışmaktadır.
6. Standartlar konusundaki sorunlar ciddi düzeydedir.13
Halen, Türkiye’de tek tek kurumların EUROPEANA’ya kayıt aktarma çabaları sürmektedir.
Ancak bunlar dağınık ve kurumsal kapasiteye bağlı olmaktadır.
Kültürel Mirasın Dijitalleştirilmesi Bağlamında Türkiye’deki Tapu Arşivleri İçin
Değerlendirme
Ülkelerin kültürel mirası kurumlar aracılığıyla korunur ve erişime sunulur. Her kurum ve
kuruluş ülkedeki kültürel mirasın kendi alanına düşen parçasından sorumludur. Kurum olarak ait
olunan parçanın niteliği önemli değildir. Ancak kültürel miras kavramı söz konusu olduğunda
kütüphane, arşiv ve müze gibi bellek kuruluşları sorumluluğu artan ve bu sorumluluklarıyla öne çıkan
kuruluşlar arasındadır. Bu kuruluşlar ülkelerini geçmişi üzerine yükselten, toplumun belleği olarak
işlev gören kültürel mirası gelişim için kullanıma hazır hale getirirler. Kültürel mirası dijitalleştirmek
“geçmişe gelecek hakkını vermek”, bunu yaparken de çağdaş teknolojiden yararlanmak anlamına
gelmektedir. Kurumların kültürel mirası dijitalleştirmesi sahip oldukları kaynakları korumak ve
erişime sunmak işlevlerini ifade ettiği daha önce de vurgulanmıştı. Yani, kurumlar artık kültürel
mirası korumak işlevinden çok “yararlandırma” işlevine odaklanmalıdırlar. Ortaçağdaki manastır
kütüphanelerinde zincirlenen kitaplar örneğinde simgeleşen “kullandırmama” anlayışı gerçekçi ve
geliştirici değildir. Kuruluşların, sahip oldukları kültürel nitelikli kaynakları dijitalleştirme yoluyla
yararlanmaya sunmaları bazı temel koşulların sağlanmasına bağlı görünmektedir. Türkiye’deki Tapu
Arşivleri bağlamında söyleyecek olursak, bunlar;
1. Tapu arşivlerinin yönetsel ve mülkiyet ilişkilerinin yasal olarak düzenlenmesine katkı sağlamak
yanında Türkiye için birer kültürel bellek kurumu olmaları nedeniyle bu çerçevede de işlevleri ve
sorumlulukları bulunduğu anlaşılmalı ve kabul edilmelidir. Özellikle, kayıtlara ilişkin olumsuz
“korumacı yaklaşım” ve “bürokratik refkesler” gözden geçirilmelidir.
2. “Kültürel miras” kavramı kurumsal düzeyde (yukarıdan aşağıya) doğru ve yeterli biçimde
algılanmalı ve önemi/işlevleri kabul edilmelidir.
3. Tapu arşivleri için kurumsal düzeyde kısa-orta-uzun vadeli dijitalleştirme politikası/stratejileri
oluşturulmalıdır.
4. Bu stratejileri oluşturmak ve uygulamaları başlatmak, sürdürmek ve yönetmek için ilgili Genel
Müdürlük ya da Daire Başkanlığı bünyesinde bir komisyon ya da kurul oluşturulmalıdır.
5. Bu stratejilerin ana bileşenlerinden birisi olarak kurum ve özellikle ilk aşamada tapu arşivleri
çalışanlarının dijitalleştirme konusundaki eğitim altyapıları oluşturulmalı ve geliştirilmelidir.
6. Tapu arşivlerinin teknolojik olanakları dijitalleştirmeye uygun duruma getirilmelidir.
7. Tapu arşivlerinde gerçekleştirilen dijitalleştirme çalışmalarında telif hakkı konusu bir sorun alanı
13 Bülent Yılmaz. (2011). Dijital Kütüphane Becerileri Konusunda Türkiye’de Durum: AccessIT Projesi Çerçevesinde Bir Değerlendirme
Türk Kütüphaneciliği 25, 1, 117-123; TKD İstanbul Şubesi. (2010). Bilgi Kaynaklarının Sayısallaştırılmasında Standartlar ve İşbirliği
Çalıştayı Sonuç Bildirgesi. 24 Ekim 2010 tarihinde http://www.istanbulkutuphaneci.org/sites/default/files/SONUC_BILDIRGE SI.pdf
adresinden erişildi.
Arşiv Dairesi Başkanlığı
853