KONGRE BİLDİRİLERİ
konusu olan anlaşmazlıkları çözmek için mahkemelerce- müracaat edilmekte ise de bir kısmı artık
sadece arşiv malzemesi niteliği taşımaktadır. Ancak bu defter ve evrakların akademik değeri olduğu
muhakkaktır.
Arşiv Malzemesi
Kurulan bu müdürlüklerden birisi de Balıkesir’deki “Karesi Sancağı Defter-i Hakani Müdürlüğü”
olup buradaki arşiv malzemesini “Defterler” ve “Belgeler” olarak iki gurup halinde ele almak
mümkündür:
I-DEFTERLER
Balıkesir Tapu Müdürlüğü arşivinde Osmanlıca olarak tutulmuş 254 adet defter bulunmaktadır.
Bunların 75 adedi, daha önceden tasnifli olup zaman zaman bir davaya konu olduğunda mahkemelerce
müracaat edilen alım-satım, ferağ, intikal, devir vs işlemlerinin kaydedildiği defterlerdir. Bu eski
tasnifin içerisinde, aslında burada olmaması gereken “Daimi” veya “Yoklama” defterlerinin bazı
bulunmaktadır. 179 adet defter ise, müdürlüğün kuruluşundan itibaren tutulmuş olan ve başlarda 1858
tarihli Arazi Kanunnamesi’nin uygulanması dolayısıyla tutulan veya bilahare gerçekleştirilen tapu
işlemlerinin kayıtlarını içeren defterler olup tarafımızdan yapılan tasnifi halen devam etmektedir. Bu
defterlerin tamamı düşünüldüğünde, oluşturmuş oldukları gurupları da göz önünde tutarak bunları
şöyle sıralamak mümkündür:
1-YOKLAMA DEFTERLERİ
Bu defterler Arazi Kanunnamesinin uygulanmaya başlanması ile birlikte ‘Tapu Nizamnamesi’nin
4. Maddesi gereği görevli memurların köylere bizzat giderek araziyi ve diğer gayr-i menkullerin
yerinde tespitini yaparak tutmuş oldukları defterlerdir.1 Köylere giden memurlar; İhtiyar Meclislerini
toplayıp onların yanında herkesin tapu senetlerine müracaat edip, bu senetlerle araziyi karşılaştırarak,
yeniden senet verilmesi gerekenleri veya satılması gereken arazi varsa onları tesbit etmişler ve bu
işlem sonucunda da bu defterler oluşmuştur. Defterlerin tarihlerinden yoklama işleminin 1914-1915
yılına kadar devam ettiği anlaşılmaktadır.
Balıkesir Tapu Arşivinde 53 adet Yoklama Defteri bulunmakta olup, bunlar şehir merkezine ve
çoğu köylere ait olmak üzere iki guruptur:
a-Merkeze Ait Yoklama Defterleri
Balıkesir şehir merkezine ait yoklama defterlerine bakıldığında da bu uygulamanın iki şekilde
yapıldığı anlaşılmaktadır. ‘Mahalleler’ ve ‘Çarşı’:
1-Mahallelere Ait Yoklama Defterleri
Balıkesir mahallelerinin teker teker yazıldığı2 bu defterlerden; mahallelerin yoklamalarının 18921906 (r.1308-1322) yılları arasında ve bir mahallenin yoklamasının bir defada değil farklı zamanlarda
defalarca yapıldığı anlaşılmaktadır. Her defasında, o mahalleye ait hane, tarla, bağ gibi ayrı bir arazi
veya emlak yoklanmıştır. Her yoklama kaydı da ayrı bir fasikül halinde olup, daha sonra bu fasiküller
bir araya getirilip ciltlenerek defterler oluşturulmuştur ve bir defterin içerisinde birkaç mahalle
bulunabilmektedir.
Mesela “Umurbey-Dinkçiler-Şeyh Lutfullah” mahallerine ait defterin3 en başında, başlıkta ilk
sırada yer alan Umurbey mahallesine ait 8 adet ayrı yoklama fasikülü vardır. İlk yoklama Miri ve vakıf
arazilerin yoklamasıdır. Sayfanın başından itibaren her arazi kaydı için bir sıra numarası verildikten
1 Düstur, Birinci ter tip, c. 2, sh. 61-69, t. 1276.
2 Bu mahalleler şunlardır. Karaoğlan, Alifakih, Börekciler, Umurbey, Eskikuyumcular, Hacıgaybi, Şeyhlütfullah, Sahn-i Hisar, Kasaplar, Dinkciler, Hacı İshak, Aziziye, Mirzabey, Oruçgazi, Vicdaniye, Yenice, Martlı, Hacı İsmail, Mustafafakih, Okcukara, Selahaddin, Hamidiye, İzmirler
ve Mecidiye.
3 Defterlerin tarafımızdan yapılmakta olan tasnif işlemi sonuçlanma aşamasına gelmiştir. Ancak defterlere henüz nihai numara verilmediği
için burada da bu defterin tasnif numarasını verememekteyiz.
70
Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü
sonra sayfada –sırasıyla- araziye ait şu bilgiler kaydedilmiştir: Önce sağ taraftaki sayfaya gayr-i
menkulün bulunduğu mahallenin/mevkiin adı, sonra cinsi (hane, bahçe, bağ, bağ kürümü, -çok az
sayıda- dükkan, tarla, fabrika vs), hudutları, -eğer tarla veya bağ ise- dönüm veya evlek olarak miktarı
ve “Cihet-i i’ta-yı sened” yani bu mülkün ne suretle kişiye intikal ettiği (ferağ, satış, miras gibi)
yazılmıştır. Sol taraftaki sayfada da aynı araziye ait kayıt devam etmiş olup burada da önce “Mutasarrıf
olacak kimse”, yazıldıktan sonra gayr-i menkulün bedeli ve bundan alınacak harç miktarı belirtilmiş,
daha sonra ise bu harcın tahsil edileceği aya ait defterin numarası ve tarihi yazılmıştır. Bu sütunda
bazı kayıtların harçlarının yatırıldığı görülmekte ise de çoğuna bir işlem yapılmamış olmasından, pek
çok kişinin harcı yatırıp asıl tapusunu almadığını ve muhtemelen de geçici olarak verilen İlmuhaberi
kullandığı anlaşılmaktadır. En son sütun ise “Mülahazat”a aittir ancak çok azına bir not düşülmüştür.
Fasikülün sonunda, yani yoklama kayıtlarının bittiği sayfada, yoklaması yapılıp kaydedilen miri
ve vakıf arazilerinden alınacak harç miktarının toplam dökümü de verildikten sonra; ‘Liva Tapu Katibi,
mahalle imamıyla birinci ve ikinci muhtarı ve İhtiyar Heyeti’nden oluşan yoklama heyeti, yoklamanın
sağlıklı olarak yapıldığını, yazılan arazilerin harç miktarının yekününün ne kadar olduğunu belirten
tutanağı yazıp mühürlemişlerdir. Bu tutanak aynı zamanda bu fasiküldeki yoklamanın yapılış tarihini
de gösteren r. 18.Teşrin-i Evvel.1311 (m. 30.Ekim.1895) tarihlidir. Bu tutanağın hemen altında ise
bu defa ‘Hakim, Müftü, Muhasebeci, Evkaf Muhasebecisi, Defter-i Hakani memuru, Vergi memuru
ve aza’dan oluşan üst heyet tarafından da yoklamanın