KONGRE BİLDİRİLERİ
Üsküb ... maa tevabiha tabi Liva-i Paşa canib-i yemin şeklindeki kayıttan Üsküb’ün yine Nahiye adı
24
altında zikredildiği görülmektedir . Aynı zamanda 1544 tarihli defterde Nahiye-i Üsküb, Nahiye-i
Kalkandelen, Nahiye-i Kırçova, Nahiye-i Pirlepe, Nahiye-i Köprülü ve Nahiye-i Manastır şeklinde bir
25
kayıt bulunmaktadır ki bu nahiyelerin hepsi de Paşa Sancağı’nın birer kazâsıdır .
Kanunî Sultan Süleyman zamanında 1550’li yıllarda yapılan idari taksimata göre Üsküb, sancak
26
statüsünü kazanmıştır . 1551’de sancak yapılan Üsküb’ün sancakbeyleri tarafından idare edildiği
hususunda elimizde belgeler mevcuttur. Eskiden Paşa Sancağı’na bağlı olan Kalkandelen, Kırçova ve
Pirlepe yeni ihdas edilen Üsküp Sancağı’na bağlanmıştır. Kurulduğu tarihten başlayarak XVII. yüzyıl
sonuna kadar, Üsküp Sancağı’nda önemli değişiklikler olmamıştır.
27
Üsküb’ün sancak statüsünü 1551 yılında aldığı bilinmektedir . Safer 959 / Şubat 1552 tarihli,
sancaklardaki asayişsizlikle ilgili genel bir hüküm yayınlanmış olup bu hükmün sonunda da yazıldı
28
bir sureti Üsküb Beği Ahmed Beğe şeklinde bir kayıt bulunmaktadır . Şubat 1552 tarihinde Üsküb’de
bir Sancakbeyi bulunmasından dolayı bu tarihten önce Üsküb’ün sancak yapıldığı anlaşılmaktadır.
1569 tarihli tahrir defterinde Üsküb Sancağı’na bağlı olan kazâlar yine Nahiye adı altında
29
30
kaydedilmiştir ki bunların isimleri şunlardır; Nahiye-i Üsküb , Nahiye-i Kalkandelen , Nahiye-i
31
32
Pirlepe , Nahiye-i Kırçova . Görüldüğü üzere Osmanlı taşra teşkilatının en gelişmiş olduğu dönemde
bile Üsküb Sancağı’na bağlı kazâların, yine XV. yüzyılda olduğu gibi Nahiye adı altında kaydedilmiştir.
Dolayısıyla hepsinde de birer kadı bulunan bu kazâların, nahiye adı altında kaydedilmesi, kazâ ve
nahiye tabirlerinin birbirleri yerine kullanılmasından ileri gelmektedir.
Tuğra
Defterin giriş kısmında Fihrist-i kurahâ-i Nahiye-i Üsküb şeklindeki başlıktan sonra “Es-sultan
İbnü’s-sultan Es-sultan Selim Han b. Es-sultan Süleyman” şeklinde Sultan II. Selim’in (1566-1574)
tuğrası bulunmaktadır.
Fihrist
Fihrist-i kurahâ-i Nahiye-i Üsküb şeklinde Üsküb’e bağlı yerleşim birimlerinin isimleri
33
verilmiştir . Burada 193 birimin ismi ile bunların yıllık vergi gelirleri de kaydedilmiştir.
Bu yerleşim birimlerinden birincisi Nefs-i Üsküb başlığında verilmiş olup Üsküb şehir merkezini
ifade etmektedir. Daha sonra 186 köyün isimleri ve vergi hâsılları, akabinde Voynugân-ı Graçeniç
başlığı altında bir voynuk köyü ve 6 adet de mezraa ve gelirleri kaydedilmiştir. Bu fihristten başka
34
defterde kayıtlı diğer kazaların tahriri kaydedilirken her kazanın başına birer fihrist konulduğu
görülmektedir.
Kanunnâme
1569 tarihli olan bu defterin muharriri Mustafa (Barkan’ın kaydına göre Şeyhülislam ve bir tahrir
emini olarak Ebussuûd Efendi) defterin başına mîrî arazi rejiminin esaslarını izah eden bir mukaddime
koymuştur. Bunun sebebi eski defterlerde Osmanlı arazi ahkâmının özellikleri ayrıca belirt ilmiş
olmadığı için reaya ellerinde olan yerleri öşriye sanıp çeşitli ihtilaflara sebep olmasındandır. İşte
Ebussuûd Efendi, bu hususu önlemek için mîrî arazi sisteminin esaslarını belirleyen bir mukaddime
24BOA. TD 217, s. 1; TD 232 s. 2.
25 BOA. TD 232 s. 1-2.
26 Todorov, The Balkan City, s. 24; Stojanovski, La Division Administrative, s. 96.
27 Mehmet İnbaşı, Osmanlı İdaresinde Üsküb Kazası (1455-1569), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Erzurum
1995, s. 18-19.
28 TSMA. Koğuşlar, MD. 888, s. 87.
29 TADB. TTD. 190 Vr. 5b-87b.
30 Aynı Defter Vr. 90b-153b.
31 Aynı Defter Vr. 155b-217b
32 Aynı Defter Vr. 220b-286b.
33 TADB.TTD. 190 vr. 1b-2b.
34 TADB.TTD. 190 vr. 90b-91a; 155b-156a, 220b-221a.
670
Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü
hazırlamış ve bunu Üsküb defterinin başına koydurtmuştur. Defterin girişinde yer alan Kanunnâmede
uzun bir duadan sonra mirî arazi rejiminin esaslarını belirleyen hükümler vardır.
Osmanlı Devleti’nde arazi, mirî, vakıf ve mülk olarak üç ana kısma ayrılmaktadır. Bunlardan
mirî arazinin sahipliği devlete, tasarrufu ise devlet adına şahıslara ait olabilirdi. Vakıf ve mülk
arazinin tasarruf hakki ise, tamamen şahısların elindeydi. Devlet, mirî araziyi askeri hizmetler ve bazı
35
mükellefiyetler karşılığında gelirinin büyüklüğüne göre has, zeamet ve timar olarak vermekteydi .
Osmanlı İmparatorluğu, hudutları dâhilindeki mevcut bütün mirî topraklar, her bölgenin
36
kanunnâmesinde zikredildiği şekilde tasarruf edilmekteydi .
Mirî arazinin hukûkî statüsü ise en güzel şekilde, Üsküb Kanunnâmesi’nin başına konulan
mukaddimede yer almaktadır. Ebussuûd Efendi, mirî arazinin mevcudiyetini ve toprağı işleyen
köylünün kiracı vaziyetinin icap ettirdiği kayıtlar ve tapu resmi gibi bu rejimin karakteristik vergilerini
formüle ederek, arazi tahriri defterlerinin başına yazmak lüzumunu hissetmiştir. Kanunnâmelerin,
Üsküb ve Selanik Livaları’nı tahrir ettikten sonra başlarına yazdığı mukaddimeden naklen aldıkları
satırlar, bu hususta manidardır ve ne gibi şartlar dâhilinde bu hususun açıklanmasına lüzum gördüklerini
37
göstermektedir . Diğer bir Üsküb defterinin başına da Mustafa isminde bir tahrir emini aynı kanunu
38
kaydetmiş olduğu gibi, Rum Vilayeti’ni tahrir eden Ömer Bey de aynı satırları nakletmiştir.
Osmanlı arazi hukuku ve vergi sistemi ile münasebeti hususunda Ebussuûd Efendi’nin Selanik ve
Üsküb tahrir defterlerinin başına koyduğu bu mukaddime gerçekten önemlidir. Bu bize, XVI. asırda
39
bir Osmanlı hukukçusunun görüşünü vermektedir .
40
1569 tarihli Üsküb defterinin başında bulunan bu mukaddime su şekildedir ;
“...Bu fakire Vilâyet-i Rum ilinde Liva-i Üsküb ve Liva-i Selanik tahriri tevfiz buyuruldukta
mütevekkilen ale’llahi te‘ala tahrire mübaşeret ve tesaddi olunub mukaddema şerh ve tafsil ve tefsir
ve tekmil olunur ki bilâd-i İslâmiyede olan arazi-i mukteza-i şeri‘at-ı şerife üzere üç kısımdır;
Bir kısmı arz-i öşriyedir ki hîn-i fetihte ehl-i İslama temlik olunmuşdur. Sahih mülkleridir. Sayir
malları gibi nice dilerlerse tasarruf ederler. Ehl-i İslâm üzere ibtidaen haraç vaz‘ı nâ-meşrû‘ olmağın
öşrün vaz‘ olunmuşdur. Ekerler biçerler hâsıl olan gallenin öşründen gayri asla bir habbe alınmaz.
Ani dahi kendüler fukara ve mesâkine virürler. Sipahdan ve gayrdan asla bir ferde helal değildür. Arz-ı
Hicaz ve Arz-ı Basra böyledir.
Bir kısmı dahi arz-ı haraciyedir ki hîn-i fetihte keferenin ellerinde mukarrer kılınub kendülere
temlik olunub üzerlerine hâsıllarından öşür yahud sümün yahud subu‘ yahud südüs nısfa değin arzın
tahammülüne göre haraç-ı mukaseme vaz‘ olunub yılda bir mikdar akçe dahi haraç-i muvazzaf vaz‘
olunmuşdur. Bu kısım dahi sahiblerinin mülk-i sahihleridir. Bey‘a ve şıra‘ya vesair enva‘i tasarrufata
kadirlerdir. İştira‘ edenler dahi vech-i mezbur üzerine ekerler biçerler haraç-ı muvazzafın virürler.
Ehl-i İslâm iştira‘ etseler dahi kefereden alına gelen haraçları sakit olmaz bî-kusur eda iderler.
Eğerçi ehl-i İslâma ibtidaen haraç vaz‘ olunmak meşru‘ değildir amma bekaen alınmak meşru‘dur.
Mutasarrıf olanlar eğer ehl-i zimmetdir eğer ehl-i İslâmdır madam ki ellerinde olan yerleri ziraat ve
hiraset idüb ta’dil eylemeyeler asla dahl ve taarruz olunmaz ve nice dilerler ise tasarruf ederler. Fevt
oldukta sayir emval ve emlakleri gibi vereselerine intikal eder. Sevâd-i Irak arazisi böyledir. Kütüb-i
şer’iyyede mestûr ve meşhur olan arazi bu iki kısımdır.
Bir kısım dahi vardır ki ne öşriyedir ve ne vech-i mezbur üzerine haraciyedir. Ana arz-ı
memleket dirler. Aslı haraciyedir. Lakin sahiblerine temlik olunduğu takdirce fevt olub verese-i kesire
35 Ö.L. Barkan, “Türk İslam Toprak Hukuku Tatbikatının Osmanlı İmparatorluğu’nda Aldığı Şekiller, İmparatorluk Devrinde Toprak, Mülk ve
Vakıfların Hususiyeti”, Toplu Eserler I, İstanbul 1980, s. 249-253.
36 Neşet Çağatay, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Reayanın Miri Arazide Toprak Tasarrufu ve İntikal Tarzları”, IV. T.T.Kongresi Ankara. 1952,
s. 426.
37 Ö.L. Barkan, “Türkiye’de Toprak Meselesinin Tarihi Esasları”, Toplu Eserler I, s. 130.
38 TADB. TTD. 205 vr. 1b-2a.
39 H. İnalcık, “İslam Arazi ve Vergi Sisteminin Teşekkülü ve Osmanlı Devrindeki Şekillerle Mukayesesi”, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve
Ekonomi, İstanbul 1993, s. 23.
40 TADB. TTD. 190 vr. 3b-4a; Barkan, Kanunlar I, s. 297-299.
Arşiv Dairesi Başkanlığı
671