KONGRE BİLDİRİLERİ
de kâtip kadrosu bulunurdu. Tahrir yapılacak bölgenin idari amirleri ise, her türlü yardımı yapmakla
4
mükellef olduğu gibi tahrir heyetinde de yer aldıkları olurdu . Tahrir heyeti kendilerine verilen emirlere
göre, has, zeamet, timar, vakıf ve mülklere ayrılan toprakları belirlerdi. Yetiştirilen mahsuller ile
bunların nakdî değerleri, reayanın isimleri ve yerleşim birimi hakkındaki diğer bilgilerin kaydedildiği
defterlere Mufassal Defterler adı verilmektedir. Bir de yalnız idari teşkilat göz önüne alınarak köy
isimleri ile yıllık hâsılları ve kimin tasarrufunda olduğunu gösteren özet defterlere de İcmal Defterleri
5
denilmektedir . Fethi müteakip yapılan ilk tahrirden sonra yeni bir padişahın tahta çıkması, vergi
gelirlerinde meydana gelen değişiklikler vb. sebeplerle 10, 20 bazen 30 hatta 40 senelik fasılalarla
tahrirler yenilenirdi. Yeni yazılan deftere “cedid” evvelkine “atik” daha öncekine de “köhne” adı
6
verilirdi .
190 Numaralı Üsküb Mufassal Defteri
Tarihi ve Tahrir Görevlileri
Ankara’da Tapu-Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyûd-ı Kadîme Arşivi’nde 190 numarada kayıtlı
7
olan bu defter, Üsküb Livası ile ilgili olup mufassaldır . Bu tahrir defteri düzenlenmeden önce Üsküb
Sancağı beyine ve kadısına bir hüküm gönderilmişti.
14 Safer 975 / 20 Ağustos 1567 tarihini taşıyan bu hükme göre; “Selanik ve Üsküb Sancağı
beğlerine ve kadılarına ve Paşa Sancağında sol kolda vaki’ olan kadılara hüküm ki, Paşa Sancağının
sol kolu müceddeden tahrir olunması fermân-ı şerifim olup Rum-ilinin defter emini Mustafa zîde
mecduhû emin ve defter katiblerinden Mehmed zîde kadruhû kâtib tayin olunmuştur. Buyurdum ki
varub tahrire mübaşeret itdüklerinde gereği gibi muavenet idüb reaya taifesinden ve gayriden ihzarı
lazım olanları ihzar idüb avk u te’hir olunmayub ihmal ve müsaheleden hazer idesüz” şeklinde bir
8
kayıt vardır . Bu kayıttan Üsküb Sancağı’nın tahrir işine 20 Ağustos 1567 tarihinde başlandığı, defter
eminliğine Mustafa, kâtipliğine ise Mehmed adlı kimselerin tayin edildiği, tahririn yaklaşık 2 yıl
sürdüğü ve burada incelenecek olan defterin hazırlandığı anlaşılmaktadır.
Defterin tarihi Evâsıt-ı Safer 977 / Ağustos 1569 olarak belirtilmiştir. 1569 tarihli olan bu defterin
muharriri Mustafa (ya da Şeyhülislam veya bir tahrir emini olarak Ebussuûd Efendi) defterin başına
mîrî arazi rejiminin esaslarını izah eden bir mukaddime koymuştur. Bunun sebebi eski defterlerde
Osmanlı arazi ahkâmının özellikleri ayrıca belirtilmiş olmadığı için reaya ellerinde olan yerleri öşriye
9
sanıp çeşitli ihtilaflara sebep olmaktaydı .
Üsküb Sancağı ile ilgili bu mufassal defterde, Nahiye-i Üsküb (vr. 5b-87b7, Nahiye-i Kalkandelen
(vr.90b-153b), Nahiye-i Pirlepe (vr. 155b-217b), Nahiye-i Kırçova (vr. 220b-286b) ve en sonda da
evkaf (vr. 287b-308b.) yer almaktadır.
Defterin Fizikî Yapısı
Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Tapu Arşivi Daire Başkanlığı Tapu-tahrir Defterleri / TADB.
TTD. adı ile kaydedilen Üsküb Mufassal Defteri’nin eski numarası 365, yeni numarası ise 190’dır.
Üsküb Sancağı ile ilgili olan bu mufassal Tapu-Tahrir Defteri’nin tarihi katalogda Muharrem 977
/ Temmuz1569 olarak kaydedilmiştir. Tespit edilen tarihi ise Evâsıt-ı Safer 977 / Ağustos 1569’dur.
Defterin ebadı 15x40 cm olup siyah deri bir cilt ile kaplanmıştır. Varak sistemine göre numaralandırılmış
4 Halil İnalcık, Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak-ı Arvanid, Ankara 1988, s. XIX; İnalcık, “V. Beynelmilel Onomastik İlimler Kongresi”,
Belleten XX (1956), s. 228; İnalcık, “Ottoman Methods of Conquest”, Studia Islamica II (1952), s. 110-11.
5 D. Günday, “Tahrir Defterleri”, s. 277-278; Suraiya Faroghi, “Taxation and Urban Activities in Sixteenth Century Anatolia”, IJTS I (1979),
s. 23; Suraiya Faroghi – L.T. Erder, L.T., “The Development of the Anatolian Urban Network During the Sixteenh Century”, JESHO vol.
XXIII / III (1980); H.W. Lowry, The Ottoman Tahrir Defters As A Source For Urban Demographıc Hıstory The Case Of Study Trabzon (Ca
1486-1583) 1977, s. 248-251.
6 Barkan, Hüdavendigar Livası, s. 34; Bahaeddin Yediyıldız, Ordu Kazâsı Sosyal Tarihi, Ankara 1985, s. 2-14.
7 TADB. TTD. 190
8 BOA. MD VII, s. 14 (54).
9 Barkan, Hüdavendigar Livası I, s. 23.
668
Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü
olup toplam 312 varaktan meydana gelmektedir. 6 sayfası boş olup defterin içerisinde 9 adet ek belge
konulmuştur. 89.90.155.157.220 ve 308 varaklar boştur. 109. Varaktan 111’e ve 297. Varaktan 299.
Varaka atlanmıştır. 202 ve 222 numaraları iki kez verilmiştir.
Fihrist ve idari teşkilat ile ilgili açıklama
Defterin giriş kısmında Fihrist-i Kurahâ-i Nahiye-i Üsküb şeklindeki başlık ile Üsküb Kazası’nın
köylerinin listesi verilmektedir. Burada dikkati çeken en önemli husus, sancak ismi olan Üsküb’ün
aynı zamanda merkez kazası olmasına rağmen defterde nahiye adı ile kaydedilmesidir.
Üsküp’ün idarî teşkilatı hakkında ilk tahrir defterlerinde de bilgiler yer almaktadır. 1455 ve 1468
tarihli defterlerde Üsküb, Vilâyet-i Üsküb şeklinde belirtilmiştir. Bu dönemde bir kadı tarafından idare
edilen bu idarî birimler Vilâyet adı altında kaydedilmiştir. Nitekim 1455 tarihli defterde Üsküp’ten başka
10
Kalkandelen, Ezuçan, Yılıç, Vılkı-ili ve Arnavud’un hep Vilâyet olarak kayıtlı olduğu görülmektedir .
11
1468 tarihli defterde Üsküb, Vilâyet-i Üsküb şeklinde kayıtlıdır . Bu defterde kaydedilen diğer
idarî birimler ise; Vilâyet-i Pirlepe, Vilâyet-i Köprülü, Nahiye-i Kırçova, Nahiye-i Kalkandelen.
Bununla beraber Vilâyet tabir olunan bu yerlerin hepsinin de kazâ statüsünde olduğu anlaşılmaktadır.
1481 tarihli defterde ise idarî birimlerin bu defa “Nahiye” adı altında kaydedildiği görülmektedir.
12
Buna göre; Nahiye-i Üsküb , Nahiye-i Köprülü, Nahiye-i Kalkandelen, Nahiye-i Kırçova, Nahiye-i
Pirlepe, Nahiye-i Manastır. 1490–1491 tarihli cizye defterine göre Üsküb, Paşa Sancağı’na bağlı olup
13
yine N Z^YHY1,H[ 1,[