KONGRE BİLDİRİLERİ
Prof. Dr. Mehmet İNBAŞI
Erciyes Üniversitesi / TÜRKİYE
KUYÛD-I KADİME ARŞİVİNDEKİ TAPU-TAHRİR DEFTERLERİNDEN
190 NUMARALI ÜSKÜB MUFASSAL DEFTERİ VE ÖNEMİ
Osmanlı idaresinde, fethedilen toprakları kaydetme, toprağın mülkiyet ve tasarruf sistemini ve
alınacak vergi nispetini tayin ve tespit etmek maksadıyla muntazam olarak yoklamalar yapılmaktaydı.
Bu yoklama ve sayım neticesinde elde edilen bilgilerin kaydedildiği defterlere Tahrir Defterleri
1
denilmekteydi . Nüfus ve vergi sayımlarına ait bilgilerin bulunduğu bu defterler sayesinde, imparatorluk
içinde her hangi bir bölgede yaşamakta olan yetişkin erkek nüfusunu, ellerindeki toprak miktarını
çift, nim çift, daha az topraklı ve topraksız olarak gösteren işaretler bulunmaktaydı. Aynı zamanda
bunların tâbi tutuldukları vergi yükümlülüğü, vergi muafiyetine ait bazı açıklama ve rakamları tespit
etmek mümkündür. Yine bu defterlerden raiyyet tabir olunan halkın isimlerini ve babalarının adları
2
da öğrenilmektedir . Tahrir Defterleri’ne şehir, kasaba, köy, mezraa, yaylak-kışlak mahalleri ile
burada yaşayanların isimlerinin de kaydedilmesinden dolayı Osmanlı Devleti’nin idâri taksimatı,
tarihî coğrafyası ve demografik yapısı bakımından çok kıymetli bilgiler bulunmaktadır. Zira tahrirler
sırasında yerleşim yerlerinde yaşayanların veya sürekli yerleşik olmayan grupların vergiye esas olan
hane reisleri, bunların ergin yaşa gelmiş bekâr oğulları tek tek ismen belirtilirdi. Böylece verilen
rakamlardan istifade ile bir bölgenin veya yerleşim yerinin nüfus kitlesi hakkında bilgi edinmek ve
bunları değerlendirmek mümkündür. Tahrir, belirli aralıklarla yapıldığından nüfus seyrini, yükseliş3
düşüş nispetleri belirlenerek mukayese edilebilir .
Bir yerde tahrir yapılacağı zaman, evvela son derece dürüst ve güvenilir bir emin ile bir kâtip
seçilirdi. Emin olan kişiye muharrir-i memalik, muharrir ya da il yazıcısı denirdi. Bunun yanında bir
1 Dündar Günday, “Tahrir Defterleri İle Muktaa Defterleri Arasında Bir Mukayese”, Prilozi (POF.) 27 (1977) Sarajevo 1979, s. 277; Tahrirler
hakkında genel bilgi için bkz. “Ottoman Demographic History”, JESHO. Vol. XXXV/II (1992), s. 187 vd.; Ö.L. Barkan, “Tarihi Demografi
Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi”, Türkiyat Mecmuası (TM) X, (1953); Aynı mll. “Tahrir Defterlerinin İstatistik Verimleri Hakkında Bir
Araştırma”, IV. TTKong., 10-14 Kasım 1948, Ankara 1952, s. 292-294; Aynı mll. “Türkiye’de İmparatorluk Devrinin Büyük Nüfus ve Arazi
Tahrirleri ve Hakana Mahsus İstatistik Defterleri”, İFM II / 1-2 (1940-1941), s. 1-19.
2 Ö.L. Barkan, Hüdavendigar Livası Tahrir Defterleri I, Ankara 1988, s. 3.
3 Feridun M. Emecen, “Sosyal Tarih Kaynağı Olarak Osmanlı Tahrir Defterleri”, Tarih ve Sosyoloji Semineri, (28-29 Mayıs 1990), İstanbul
1991, s. 145-146.
666
Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü
Arşiv Dairesi Başkanlığı
667