KONGRE BİLDİRİLERİ
1746) ve Kuzey (1736-1739) seferleri sırasında verilen muhafazalarda yer almayan timar sahiplerinin
timarları el değiştirmişti. Mesela Yomra’daki Hamad Köyü’nde yer alan 6000 akçelik timar sahibi Ali
veled-i Abdullah Revan Seferine (1723-1724) gitmediğinden timarı serasker olan Vezir Ahmed Paşa
tarafından Alaybeyi Mahmud’un ilamıyla Mehmed’e tevcih olunmuştu.59 Yine Yomra’nın Başvarvara
Köyü’ndeki 6000 akçelik timarın sahibi Hasan, Kefe muhafazasında olmadığından timarı İbrahim’e
verilmişti.60 Bunlar içerisinde görüldüğü üzere sefere gitmeyenler olduğu gibi,61 kale muhafazalarında
olmayan veya buradan kaçanlar da bulunmaktaydı. Bunlar arasında özellikle Tiflis,62 Özü63 ve Van
kalelerinin muhafazalarına gitmeyip veya gidip de kaçanlar yer almaktaydı.64 Bu tür seferden kaçan
zeamet veya timar sahipleri kanunlar nezdinde cezalandırılmaktaydı.65
Öte yandan sefer zamanı cephede olan sipahilerin ihtiyaçlarının karşılanması için yine
sipahiler arasından harçlıkçılar temin edilir ve timarlarının bulundukları bölgelere gönderilirlerdi.
Sefer zamanı cephede kışlamak gerekli olduğu zaman daima bu tür uygulamalar gerçekleştirilirdi.
Harçlıkçılar memleketlerine vardıklarında gerekli ihtiyaçları temin ederler, cephedekilerin ailelerine
durum hakkında bilgi verirler ve yapılacak işlerini de yaparak tekrar geri dönerlerdi.66 Sicillerdeki
timar kayıtlarına yansıyan harçlıkçılar kuzey seferi (1736-1739) sırasında tayin edilmişti. Bunlar
alaybeylerinin tezkireleri ile kanun üzere harçlıkçı olarak belirlenmiş ve Özü’den gemi ile Trabzon’a
hareket etmişlerdi.67 Sürmene, Of ve Kürtün’deki köylerde olan timarlardan seçilen 6 harçlıkçının
Özü’den Balıklava’ya oradan kara yoluyla Kefe’ye ve oradan da deniz üzerinden Trabzon’a ulaşmaları
bildirilmişti. Ancak fırtınadan ötürü denizden gidişleri oldukça zor olduğundan karadan gitmeleri
ve geciktikleri süre içerisinde de timarlarına herhangi bir zarar gelmemesi üzerinde durulmuştu.
Harçlıkçıların sayısı sadece kayıtlardaki bilgilerle sınırlıdır. Bu bilgilerde harçlıkçıların timar köyleri,
miktarı, isimleri ve kendilerine tanınan imtiyazları yanında timarlarının korunmasına ilişkin emirler de
yer almaktadır. Harçlıkçılardan memleketlerine gidip dönmeyenler de olurdu. Bunların tespit edilmesi
ve bir an önce cepheye gönderilmesi hükümlerde şiddetle belirtilmekteydi.68 Bu yönde bunların
kontrolünü sağlayan bir baş harçlıkçı da tespit edilir ve genellikle zeamet sahibi olanlardan seçilirdi.
Mesela yine kuzey seferi için Trabzon’a gönderilen 19 harçlıkçıya Sürmene’de Zavzoka Köyü’ndeki
34013 akçe zeamete sahip olup Trabzon’un önceki alaybeyi olan Ali, baş harçlıkçı tayin olunmuştu.69
Bu noktada baş harçlıkçılar hem zeamet hem de önceden idari görevlerde yer almış olanlardan temin
edilmeye çalışılmıştır.
Timarların türü noktasında sicillerdeki kayıtlarda ismi en çok zikredilenler gedik timarlardır.
Bunların tümü ya Trabzon Kalesi’nde görevli olan ya da kale ile ilişkili bir görevde yer alanların sahip
oldukları timarlardır. Bunlar çeşitli kazaların köylerinde timar gelirlerine sahip olmalarına karşılık
kalede de görevlerini yerine getirmekteydiler. Mesela Maçka’nın bazı köylerinde timarı olanlar
Trabzon Kalesi okçuluğu70 ve kale azebanlarından kayıklar reisliği71 görevlerinde bulunmuşlardı.
Bunlardan başka timar sahiplerinin Trabzon Kalesi’nde en fazla üstlendikleri görevler kale azebliği72
59 TŞS, No: 1886, s. 99.
60 TŞS, No: 1903, s. 164. Buna benzer kayıtlar için bkz. TŞS, No: 1905, s. 20, 38; TŞS, No: 1889, s. 151; TŞS, No: 1897, s. 70; TŞS, No: 1888,
s. 110, 126, 128; TŞS, No: 1881, s. 131; TŞS, No: 1890, s. 98, 103.
61 Akçaabat’ın Vara Köyü’nde 6000 akçelik timarı olan Mehmed veled-i Mustafa üç seneden beri görevli olduğu İran seferine (1727)
gitmedi ğinden timarı Mustafa’ya verildi (TŞS, No: 1890, s. 105).
62 TŞS, No: 1885, s. 118; TŞS, No: 1888, s. 124; TŞS, No: 1889, s. 154.
63 TŞS, No: 1902, s. 119.
64 TŞS, No: 1906, s. 83; TŞS, No: 1914, s. 7.
65 TŞS, No: 1883, s. 59, 60, 64, 88; TŞS, No: 1886, s. 82.
66 Harçlıkçı için bkz. Mehmet Zeki PAKALIN, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. I, Milli Eğitim Bakanlığı Yay., İstanbul,
1993, s. 739.
67 TŞS, No: 1902, s. 118, 119.
68 TŞS, No: 1886, s. 26; TŞS, No: 1905, s. 24.
69 TŞS, No: 1905, s. 38.
70 TŞS, No: 1898, s. 50; TŞS, No: 1907, s. 85; TŞS, No: 1903, s. 133; TŞS, No: 1893, s. 119; TŞS, No: 1890, s. 109, 116.
71 TŞS, No: 1907, s. 85, 157; TŞS, No: 1910, s. 59; TŞS, No: 1915, s. 9.
72 TŞS, No: 1895, s. 48; TŞS, No: 1885, s. 10, 137, 143, 167; TŞS, No: 1907, s. 167; TŞS, No: 1890, s. 118; TŞS, No: 1892, s. 38; TŞS, No:
1914, s. 21.
630
Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü
ve kale muhafızlığı idi.73 Kaledeki bu görevlilerin timar tevcihleri onların bir üstü olan komutanları
aracılığıyla gerçekleştirilirdi. Mesela azeblerin timar tevcihi azeban ağasının referansıyla yapılırdı.74
Timar sahiplerinin kaledeki en üst görevleri ise dizdarlıktı.75 Sicillerdeki kayıtlar kaledeki timar
sahiplerinin hemen hemen her görevde yer aldıklarını göstermektedir. Bunlar içerisinde kale topçusu76
ve kalenin Soluk Kapısı’nın bekçisi77 de yer almaktadır. Bunlardan başka gedik timar sahiplerinin
kaledeki çeşitli kesimlerde hizmet yürüttükleri de görülmektedir. Orta ve yukarı kale muhafızlığı
bunlar arasındaydı.78 Ayrıca kale içerisindeki camilerde yer alan mescitlerin imamlığı da gedik
timarlar içerisindeki görevlerdendi. Özellikle Monla Siyah ve Karabaş Mescitlerinin imamları
kayıtlarda zikredilmektedir.79 Öte yandan Trabzon Kalesi’ne yönelik gedik timar tevcihlerinin valilerin
uhdesinde gerçekleştirildiği anlaşılmaktadır.80 Kadı sicillerindeki gedik timar ile ilgili kayıtlara göre
timar tevcih sebebi çoğunlukla görevin terki sonucu gerçekleşmekteydi. Çok az sayıda ölüm üzerine
tevcihin olduğunu görmekteyiz. Dikkat çekici olması bakımından bir kayıtta Trabzon Kale dizdarının
hac görevini yerine getirmesi için görevini ve timar gelirini vekil sistemi üzerinden kendisi dönünceye
kadar bir başkasına yönlendirmesi üzerine kaydına şerh düşülmüştü.81 Bazen bu tür timarlarda usulsüz
sahip olma noktası da gündeme gelmekteydi. Bu gibi uygulamalarda diğer timarlarda olduğu gibi
öncelikle merkezdeki ruznamçe defterlerine bakılmakta ve ona göre karar verilmekteydi.82
Tablo 3: Trabzon Kadı Sicillerindeki Timar Kayıtlarında Geçen Gedik Timar Sahipleri ve
Trabzon Kalesi’ndeki Görevleri (1725-1745)
Timar Sahibinin İsmi
Önceki
Timar Sahibi
Sonraki
Timar Sahibi
Süleyman
Halife
M e h m e d
Halife
M e h m e d
Halife
Timar
Sahibinin
Kaledeki
Görevi
Timarın Bulunduğu Yer
Timarın
Miktarı
(Akçe)
Kaza/Nahiye
Köy
İmam
A k ç a a b a t
Kazası
Kalubaki
(Armaz)
1250
H ü s e y i n
Halife
İmam
A k ç a a b a t
Kazası
Bodamiya
3300
Mehmed
Mahmud
Okçu
Maçka Kazası
Kosterlu
1910
Mehmed
Mehmed
Okçu
Maçka Kazası
Kosterlu
1910
Ali
Halil
Okçu
Maçka Kazası
Kosterlu
1910
İbrahim
Ali
Okçu
Maçka Kazası
Kosterlu
1910
Mustafa
Abdullah
A z e b Kayıklar Reisi
Maçka Kazası
Dirvan
1600
Hasan
Ahmed
A z e b Kayıklar Reisi
Maçka Kazası
Mandiranyon
3000
Ahmed
Numan
Azeb
Yomra Nahiyesi
Dirvana
1500
Hüseyin
Mehmed
Azeb
Yomra Nahiyesi
Yanbolu
1400
73 TŞS, No: 1907, s. 166, 156, 177; TŞS, No: 1883, s. 56; TŞS, No: 1897, s. 77.
74 TŞS, No: 1885, s. 137.
75 TŞS, No: 1885, s. 182; TŞS, No: 1898, s. 54.
76 TŞS, No: 1885, s. 164.
77 TŞS, No: 1889, s. 137.
78 TŞS, No: 1885, s. 136, TŞS, No: 1907, s. 156; TŞS, No: 1886, s. 135; TŞS, No: 1910, s. 40, 50.
79 TŞS, No: 1898, s. 47; TŞS, No: 1903, s. 138; TŞS, No: 1906, s. 79, 83, 103.
80 TŞS, No: 1910, s. 59; TŞS, No: 1915, s. 9.
81 TŞS, No: 1885, s. 182.
82 TŞS, No: 1883, s. 56; TŞS, No: 1885, s. 143; TŞS, No: 1893, s. 119.
Arşiv Dairesi Başkanlığı
631