KONGRE BİLDİRİLERİ
1- Trabzon Kadı Sicilleri ve Timar Kayıtları
Yukarıda genel olarak izah ettiğimiz timar sistemi içerisinde değindiğimiz timar kayıtlarının yer
aldığı kaynaklar dışında kadı sicillerinde de bu tür kayıtlara rastlamaktayız. Timar kayıtlarının sicillerde
yer alışı iki temel sebebe veya uygulamaya dayanmaktaydı. Bunlardan biri, vilayet içerisinde timarlarla
ilgili sorunların çözülmesi veya küçük çaptaki timarların tasarrufunda yöneticilere verilen haklar
nezdinde ortaya çıkan yetkinin kullanılması idi. Diğeri ise merkezden gönderilen bilhassa mühimme
defterlerinde vilayetle ilgili kayıtların sicillere de işlenmesi şeklinde tebarüz etmesiydi. Bilindiği üzere
Divân-ı Hümâyûn, devlet işlerinin görüşüldüğü yani hükümet fonksiyonun icra edildiği bir makam
olduğu gibi yüksek mahkeme olarak da vazife görmekteydi. Bu sebeple mühimme kayıtlarında her iki
mahiyetteki hükümlere de rastlanmaktadır. Yani bu kayıtlarda Osmanlı Devleti’nin merkez ve taşra
teşkilâtının idari yapısı, devlet-tebaa ilişkileri, imar, iskân ve iktisat siyaseti, iç siyaset, isyanlar ve
bastırılma şekilleri, askerî tarih, strateji, dış siyaset ve yabancı devletlerle olan münasebetlerle ilgili
bilgileri bulmak mümkündür. İşte bunlar içerisinde timar sistemi ile ilgili konularda tutulan kayıtların
birer örneği de diğerleri gibi vilayetlere gönderilmekteydi. Bunlar timar tevcihleri ile alakalı olabileceği
gibi timar üzerindeki anlaşmazlıkların bir sonuca bağlandığı karar şeklinde de olabilmekteydi.
Trabzon kadı sicillerine kaydedilen timar kayıtları çoğunlukla defterin sonunda yani askerî
hükümlerin yer aldığı kısımda bulunurdu. Bu kayıtların çoğu tevcihlere ilişkin beratları içermektedir.
Sicillerdeki timar kayıtlarında hem ruznamçe hem de derdest defterlerinde yer alan bazı bilgiler
bulunmaktadır. Mesela ilginç bir gösterge açısından derdest defterlerinde yer alan timar sahiplerinin
fiziksel özelliklerinin sicildeki bu kayıtlarda da olduğunu görebiliriz. Bu tür kayıtlarda timar
sahiplerinin fiziksel özellikleri yansıtılırken onların boy uzunluğu, göz rengi, kaş yapısı vs. belirgin
özellikleri açıkça yazılırdı.12 İncelediğimiz kayıtlarda timar sahipleri çoğunlukla orta boy, ela göz ve
açık kaş olarak kaydedilmişti. Bu, bir eşkâl bilgisini ortaya koymakla beraber timara sahip olanların
birbirinden ayrılmasını da sağlıyordu. Ayrıca sicillerdeki bu kayıtlarda bir başka defter serisi olan
ruznamçe defterlerinde yer alan bazı bilgilerle paralel olarak onların hisselerinin açık bir dökümünün
verilmesi yanında hangi şartla, kime, nasıl bir tevcih yapıldığı da belirtilmektedir.13 Genelde timar
tevcihlerine ilişkin berat kayıtlarında yer alan bu bilgiler hisselerin ve onların ait olduğu köylerin vs.
bilgilerinin dökümü beratın içerisine uygun bir şekilde serpiştirilerek ifade edilmiştir. Bunların dışında
yer alan timar kayıtları ihtilafa yönelik sorunların çözülmesi ve sistemin vergi, harçlıkçı uygulamaları
vs. hususlar gibi kayıtları içermekte olup sicilde askerî hükümler içerisinde yer almaktadır.
Görüldüğü üzere Trabzon kadı sicillerindeki timar kayıtları içerdikleri konular itibariyle yukarıda
işaret edilen yani hem çeşitli problemlerin halli hem de yöneticilere tanınan yetki çerçevesinde oluşan
uygulamaların ortaya çıkmasıyla alakalıdır. Bu tür uygulamalar nezdinde en fazla timarların tevcihiyle
ilgili kayıtların olduğunu görmekteyiz. Yine bunun yanında cebelü bedel uygulamaları ve timarlarla
ilgili düzensizliklere ilişkin kayıtlar da sicillerde yer almaktadır. Ayrıca bazı düzensizliklerin önüne
geçilebilmesi için timarların yoklanmasına dair emirler de sicillerde önemli bir yere sahiptir. Aslında
tüm bu timar kayıt grubu veya konuları bize bunlar üzerinden Trabzon’un yönetimi ve yerleşim
birimleri yanında timar sisteminin buradaki işleyişi hakkında da bilgiler sunmaktadır.
2- Kadı Sicillerindeki Timar Kayıtlarına Göre Trabzon’da İdarî ve İktisadî Durum Tespiti
Sicillerdeki timar kayıtları, muhteva itibarıyla timar sistemi hakkında önemli veriler içermekle
birlikte Osmanlı idari düzeni ve yerleşim birimleri hakkında da dikkate değer bilgiler vermektedir.
Bu açıdan Trabzon kadı sicillerindeki timar kayıtları vilayetin kaza ve nahiyeleri yanında spesifik
olarak yani köy bazındaki yerleşime dair bilgi edinmemizi de sağlar. Böylece bu yerleşim birimlerinin
isimlerini buradan tespit edebildiğimiz gibi bunların kaç akçelik timar içerdiğini de öğrenebilmekteyiz.
12 TŞS, No: 1907, s. 151.
13 TŞS, No: 1906, s. 94.
620
Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü
Bu şekilde timar kayıtları üzerinden bir nebze de olsa iktisadî yapı yönünde fikir edinilebilir. Ancak
şunu belirtmeliyiz ki; sicillerdeki timar kayıtlarına bakarak vilayetin tümüne yönelik bir yorum
yapamayız. Zira bu kayıtlar sadece timarla alakalı konuları içermektedir. Ayrıca kadı sicillerinde yer
alan bu timar kayıtları vilayetin merkez kaynaklarındaki tüm bilgileri de kapsamadığından vilayetin
tüm timar yapısı hakkında da net verilerin olduğunu söyleyemeyiz. Sadece sicillerdeki bu kayıtlar
bahsi geçen konu sürecinde ve aşağıda değerlendirilecekleri yönde vilayet için genel bir görünüm
sunmuş olabilirler. Öte yandan bu kayıtlarda yer alan veriler, onomastik ve toponomi bilimi açısından
da önem arz etmektedir. Zira köy adlarının tespiti noktasında hem yer adlarını incelemekten ibaret
olan toponomi, hem de genel olarak özel isimleri inceleyen onomastik açısından ilginç bulguları
ortaya koymaktadırlar.
Bilindiği üzere Osmanlı idarî yapısında temel yönetim birimi sancaktır. Her ne kadar beylerbeylik
veya vilayet yönetim birimleri idarî açıdan sancağın üzerinde olsa da sancak temel yapısını tarihi
süreçte korumuştur. İncelediğimiz timar kayıtlarında Trabzon vilayet olarak zikredilmesi yanında
bunun alt yönetim birimi olan sancaklar içerisinde sadece Trabzon’un merkez sancağı yani Trabzon’un
kendisi ifade edilmektedir. Burası aynı za