KONGRE BİLDİRİLERİ
Kanun-ı Muvakkat ile taşınmazların sınırlandırılması ve tahririne karar vermiştir. Yeni dönemin
ilk kadastro uygulaması, Konya vilayetinin Çumra nahiyesinde başlamış; bahis konusu çalışma,
Cumhuriyet dönemi kadastral faaliyetlerine geçişte müspet bir adım olmuştur. Bu itibarla, geride
bıraktığımız yıl modern kadastro uygulamasına geçişimizin 100. yıldönümüdür.
Bu bildiride, Osmanlı Devleti’nin modern tapu nizamını tesis ve geliştirmek amacıyla yaptığı
hukukî, idarî, malî reformların safahatı ile merkez ve taşradaki uygulamada sağlanan başarı, aynı
zamanda karşılaşılan güçlükler incelenmiştir. Araştırmada, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü
bünyesindeki Kuyûd-u Kadîme’de mahfuz hususa dair tarihî muhtevanın bir kısmının daha önce
adı geçen kurum tarafından ortaya konulduğu dikkate alınarak2; genellikle T.C. Başbakanlık Devlet
Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Dairesi’nde bulunan fonlardan faydalanılmıştır. Ayrıca
bazı araştırma merkezleri ve ihtisas kütüphanelerinde mevcut resmî evrak ve neşriyat desteğiyle,
konu, ayrıntılı surette değerlendirilmiştir.
TANZİMAT FERMANI’NIN İLÂNINDAN I. MEŞRUTİYET DÖNEMİNE KADAR
TAPU NİZAMINDA MODERNLEŞME (1839-1876)
XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Merkez ve Taşrada Durum: Tapu Nizamı’nın Değişmesini
Etkileyen Gelişmeler ve Defter-i Hâkâni Teşkilâtı
3 Kasım 1839’da Tanzimat Fermanı’nın ilanıyla3 başlayan yeni dönemde tapu nizamında köklü
değişiklikler yapılması tek sebebe bağlanamaz. Bunlardan en önemlisi, merkezî hükümetin malî
kaynak, özellikle nakit ve peşin finansman arayışıdır. Mesela 1847-1848 yıllarında birtakım iktisadî
zaruretler sebebiyle devlet Tanzimat’ı uygulamakta güçlük çekmiş; yeni tapu nizamı, bu güçlükleri
aşmaya çalışırken tesis edilmiştir.
Tapu nizamında reform yapmayı gerektiren diğer bir husus, devlet arazilerini tasarruf eden
tımar sahiplerinin ekonomik bakımdan güçlenmeleri ve bunu siyaseten kullanmalarıdır. Payitahtın
doğusunda kalan eyaletlerde birçok sipahinin uygunsuz tapu senedi verdiğine dair reayadan
gelen sayısız şikâyet karşısında devlet, asırlar boyu mahallî yöneticilere emir, tenbih ve tekidlerde
bulunmuş, gerektiğinde ceza yağdırmıştır. Balkanlar’da durum farklı değildir. Mesela 18. yüzyılda
Bulgaristan’da büyük topraklara sahip kospodarlar, bazı arazi temliknamelerini üzerlerine almaya
başlamış ve mütegallibe durumuna gelmiş; yüzyılın sonunda âyânlık sıfatını elde etmişlerdir. Vidin
ve civarında gayrimüslimlere toprak temlik edilmediği halde gittikçe daha geniş toprak parçalarını
kiracı sıfatıyla tasarruf eden yerli ağalar ortaya çıkmış; bu durum, 1849-1850 yıllarında şiddetlenen
Vidin İsyanları’nın sebeplerinden biri olmuştur4. İsyanlar üzerine Vidin’de kospodarlığı kaldıran
devlet, modern tapu nizamını tesis ederek binlerce reayaya arazi tapusu vermiştir5.
Yeni tapu nizamına geçisi etkileyen diğer husus, kaybedilen savaşlarla birlikte miri arazinin
giderek azalmasıdır. 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan sonra Yunanistan’ın kurulması ve savaşı
izleyen göçler, yeni bir dönemin habercisidir. Terk edilen yerlerden merkeze doğru göçlerin başlaması
ve muhaceretin sona erdiği meskûn bölgelerde yerli-göçmen arazi münazaalarının doğması da devleti
yeni tapu nizamına zorlamıştır. Diğer taraftan Tanzimat arefesinde, 16 Ağustos 1838 günü İngiltere
ile imzalanan Baltalimanı Ticaret Muahedenamesi ve birçok Avrupa devleti ile benzer anlaşmaların
akdi6, Osmanlı ekonomisi üzerindeki menfî sonuçlarını kısa zamanda hissettirmiş; kapitülâsyonların
ağırlaşmasıyla birlikte, hükümet, yeni finans kaynakları aramaya başlamıştır.
Tanzimat döneminde mevcut hazineler birleştirilerek, öncelikle kamu maliyesinde tek hazine
sistemine geçilir. Devlet hazine gelirlerini arttırmaya çalışırken, dirlik sisteminin biriken meseleleri
2 Mehmet Yıldırır, Songül Kadıoğlu, Defterhane’den Tapu ve Kadastro’ya, Ankara 2010; Osmanlı’dan Günümüze Tapu Arşiv, Haz. Mehmet
Yıldırır-Songül Kadıoğlu-Ayşe Dalkıran, Ankara 2012.
3 Düstur, 1. tertip, c. 7, s. 116-118.
4 Ayrıntılı bilgi için, bkz.: Halil İnalcık, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, Ankara 1943, s. 83-87, 91, 98.
5 BOA, A.MKT.MVL, nr. 37/47, 6.3.1267/18 Mart 1851.
6 Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanlı-İngiliz İktisadi Münasebetleri, II ( 1838-1850), İstanbul 1976, s. 7 vd., 65 vd. .
34
Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü
bir defa daha karşısına çıkar. Böylece devlet, rakabe ya da sahib-i arz sıfatıyla, iki asırdır ihmal et