KONGRE BİLDİRİLERİ
Zira bu defter grubu sayesinde diğer Osmanlı belgelerinde pek rastlanılmayan bilgilere ulaşmak,
genel olarak belli bir grup üzerinde çalışmak ve bir takım değerlendirmelere gitmek mümkündür. Bu
minvalde; dirlik sahiplerinin daha önce timarlarının nerede olduğu ile ilgili bilgilere65, dirliklerinin
intikal şekline66, yaptıkları hizmetler karşılığında kendilerine tevcih edilen terakkilere67, tahsis edilen
gelirlere, eksik olması durumunda dirliğin tamamlanmasına68, vefatlarına69, feragat etmelerine70 veya
başka bir gerekçeyle dirliklerin sahiplerinin elinden alınmalarına71, azledilmelerine72, dirlik tevcih
edilirken yapılması gereken bürokratik işlemlere, dirlik sahibi olmalarında referans olan kişilere73,
sebepsiz yere dirliği elinden alınanlara74, timarlı sipahilerle ilgili şikâyetlere75, sefere gitmemek için
dirliğinden feragat edenlere76, savaşta timar beratlarını zayi edenlere77, sefere gitmeyenlerin genel bir
biyografik öyküsüne78, savaşlarda şehid olanlara79 kısaca söylemek gerekirse dirlik sahiplerinin ve
özellikle de askerlerin kariyer bilgilerine ulaşabilmek mümkündür. Ayrıca timarlı sipahiler başta olmak
üzere; beylerbeyi80, sancakbeyi81, yeniçeri ağası82, alaybeyi83, çavuşbaşı84, çavuş85, kale dizdarı86, kale
muhafızları87 gibi muhtelif askerî hizmetlerde bulunan görevlilerin isimleri ve faaliyetleri hakkında da
bilgi edinebilmek mümkündür.
Yukarıda vurguladığımız kariyer bilgilerinde bazen detaylı verilere rastlanmaktadır. Mesela,
tezkire suretlerinde görevlerinden azledilen görevlilerin zaman zaman görevlerinden azledilme
sebepleri anlatıldıktan sonra eğer haksız bir uygulama yapıldıysa izah edilir ve durum düzeltilirdi.
Dizdarlığı sebepsiz yere elinden alındığı bildirilen Hüsrev’e salih, mutedil ve güzel ahlâk sahibi
olduğu için dizdarlığının yeniden tahsis edildiğine dair bir kayıt bu hususta oldukça dikkat çekicidir88.
Bu hususa başka misâller vermek mümkündür. Meselâ 9 Ocak 1590 tarihli bir tezkire suretine göre,
Ayntâb kalesi dizdarı İbrahim, “ecnebi” olduğu gibi kale muhafazasında kalmayıp dışarıda gezdiği
için kalede hapsolunan dört eşkıya kaçmış, bunun üzerine de dizdarlığı elinden alınarak “her vechle
yarar ve müstahak” olan Abdi oğlu Ali’ye tevcih olunmuştu89.
Timar ruznâmçe defterleri, bir referans sistemi sonucunda dirliklerin tevcih edildiğini, bu arada
birinin adamı ve yakını olmanın bu ilişkiler ağında oldukça etkili olduğunu da göstermektedir.
Yeniçeriler ağası Hasan Ağa’nın oğluna ibtidâdan timar verilmesi90, Ayntâb Sancakbeyi Süleyman Bey
65 BOA-TRD-212, s. 270.
66 BOA-TRD-73, s. 650.
67 BOA-TRD-33, s. 744.; BOA-TRD-38, s. 799, 805.; BOA-TRD-39, s. 618.; BOA-TRD-48, s. 809.
68 BOA-TRD-38, s. 810.; BOA-TRD-65, s. 1089.; BOA-TRD-48, s. 780.
69 BOA-TRD-38, s. 817.; BOA-TRD-39, s. 617.; BOA-TRD-116, s. 477.; BOA-TRD-133, s. 841.; BOA-TRD-53, s. 863.
70 BOA-TRD-65, s. 1088.
71 Meselâ iftirâ ve bahane ile dirliğinin elinden alındığını ileri süren bir dirlik sahibi için bkz. BOA-TRD-48, s.783.
72 BOA-TRD-48, s. 785.
73 BOA-TRD-39, s. 633.
74 BOA-TRD-48, s. 794.
75 BOA-TRD-73, s. 645.
76 BOA-TRD-116, s. 481.
77 BOA-TRD-73, s. 652.
78 Meselâ Ayntab kalesi muhafızlarından Ali’nin ölmesi üzerine dirliği oğluna intikal etmiş, ancak onun da sefere giderken yolda vefat etmesi
üzerine dirliği mahlûl olmuştur. Bkz. BOA-TRD-220, s. 382.; BOA-TRD-191, s. 519.
79 BOA-TRD-191, s. 525.
80 “Haleb beylerbeyisi Ahmed...” Bkz. BOA-TRD-212, s. 257.; “Sabık Haleb beylerbeyisi Hasan Paşa…”, BOA-TRD-116, s. 495.; “Maraş
beylerbeyisi Kurd Paşa…” Bkz. BOA-TRD-212, s. 271.; “Dulkadriyye Beylerbeyi Kurd Şah…” Bkz. BOA-TRD-212, s. 277.; “Maraş beylerbeyisi
İskender Paşa…”, Bkz. BOA-TRD-14, s. 1077.; “Şam beylerbeyisi Ali Paşa…”, Bkz. BOA-TRD-14, s. 1078.
81 “Birecik sancakbeyi İsmail Bey...” Bkz. BOA-TRD-212, s. 254.; “Tarsus sancakbeyi İsmail…” Bkz. BOA-TRD-212, s. 262.; “Hama Sancakbeyi
Veli Bey”, Bkz. BOA-TRD-212, s. 272.; “Malatya sancakbeyi Osman…” Bkz. BOA-TRD-212, s. 277.
82 BOA-TRD-212, s. 269.
83 BOA-TRD-33, s. 737.; “Ayntâb alaybeyisi Müslim…”, BOA-TRD-39, s.616.; “Ayı ntab alaybeyisi Mesih…”, BOA-TRD-39, s. 622.; BOATRD-220, s. 387.
84 BOA-TRD-48, s.792.
85 BOA-TRD-220, s. 381.
86 BOA-TRD-110, s. 1033.; BOA-TRD-116, s. 475.
87 BOA-TRD-220, s. 382.
88 BOA-TRD-39, s. 628.
89 BOA-TRD-116, s. 475.
90 BOA-TRD-212, s. 269.
398
Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü
adamlarından Rıdvan’a Magosa kalesi muhasarasında bulunmuş olmasından dolayı dirlik tahsisi91,
Malatya Sancakbeyi Ferhad Bey’in adamlarından olan Rıdvan’a yaptığı hizmetler karşılığında dirlik
tahsisi92 bu hususa misâl olarak verilebilir93.
Askerî tarih araştırmaları bakımından dikkat çekici hususlardan bir diğeri de askerlerin mensup
oldukları zümreler hakkında bilgi edinilmesidir. Mısır gönüllüleri zümresinden Osman94, Mısır
gönüllülerinden onuncu bölükte yevmi 13 akçe ulufeye mutasarrıf olan Kemal95, Şirvan gönüllülerinden
yevmi on sekiz akçe ulûfeye mutasarrıf olan Kızılbaş muharebesinde yoldaşlık eden Ali96 bu hususta
sayılabilecek misâllerden sadece bir kaçını oluşturmaktadır97.
Sonuç
Yukarıda askerî tarih araştırmaları bakımından değerini vurguladığımız timar ruznâmçe
defterlerinin büyük bir kısmı İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde muhafaza edilmektedir. 982
ve 983 numaralı Timar ve Zeâmet Tevcihi ve Yoklama Defterleri Katalogları’nda 1517-1836 tarihleri
arasındaki kayıtları ihtiva eden 2231 defter bulunmaktadır. Ayrıca Maliyeden Müdevver Defterler
Katalogu içerisinde de bu defter grubu bulunmaktadır98. Bununla birlikte arşivin diğer tasniflerinde de
az sayıda ruznâmçe defteri olduğu bilinmektedir99.
Bu defter grubunun bir diğer önemli koleksiyonu ise Ankara’da bulunan Tapu ve Kadastro
Genel Müdürlüğü, Kuyûd-ı Kadîme Arşivi’nde muhafaza edilmekte olup, 1364 adettir100. Tapu Tahrir
defterleri katalogu içerisinde gösterilen bu defter grubu sayıca diğer defterlerden fazladır. Netice
olarak diyebiliriz ki, Osmanlı askerî tarih araştırmaları bakımından kıymetli bilgilerle dolu olan
ve koleksiyon olarak da sayıca fazla olan timar ruznâmçe defterleri üzerinde daha fazla çalışılma
yapılmalı ve bu defterlerin sahip oldukları bilgiler farklı yönlerden etraflıca ortaya konulmalıdır.
KAYNAKLAR
ARŞİV KAYNAKLARI:
İstanbul, Başbakanlık Osmanlı Arşivi:
Timar Ruznâmçe Defterleri
Timar Ruznâmçe Defterleri Katalogu, No: 14, 20, 33, 38, 39, 48, 53, 65, 73, 110, 116, 133, 153,
176, 191, 212, 220, 239, 386, 506, 507, 547.
Maliyeden Müdevver Defterler Katalogu, No: 32, 17668.
KAYNAK ESERLER:
GÖRİCELİ KOÇİ BEY, Koçi Bey Risâlesi, (yay. hzl. Yılmaz Kurt), Ecdad Yay., Ankara 1994.
HASAN BEY-ZÂDE AHMED PAŞA, Hasan Bey-zâde Târîhi, (Metin ve İndeks,) (10031045/1595-1635), Cilt III, (hzl. Şevki Nezihi Aykut), TTK Yay., Ankara 2004.
HOCA SADEDDİN EFENDİ, Tacü’t-tevârih, (sad. İsmet Parmaksızoğlu), Milli Eğitim Basımevi,
İstanbul 1974.
MUSTAFA NURİ PAŞA, Netâyicü’l-Vukû’ât, Kurumlarıyla Osmanlı Tarihi, Cilt I-IV, (hzl.
Yılmaz Kurt), Birleşik yayınevi, Ankara 2008.
NAÎMA MUSTAFA EFENDİ, Naîmâ Târîhi, (çev. Zuhurî Danışman), Cilt I, İstanbul 1967.; Cilt
91 BOA-TRD-38, s. 804.
92 BOA-TRD-38, s. 798.
93 Başka misâller için bkz. BOA-TRD-212, s. 272, 273.; BOA-TRD-33, s. 743.; BOA-TRD-38, s. 811.; BOA-TRD-39, s. 616.; BOA-TRD-48, s.
782.
94 BOA-TRD-39, s. 624.
95 BOA-TRD-48, s. 783.
96 BOA-TRD-73, s. 655
97 Başka misâller için bkz. BOA-TRD-73, s. 659.; BOA-TRD-110, s. 1024.; BOA-TRD-176, s. 528.
98 Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü yay., İstanbul 2000, s. 135.
99 E. AFYONCU, “Osmanlı Müverrihlerine Dair Tevcihat Kayıtları II”, s. 86.
100 Mehmet YILDIRIR, Songül KADIOĞLU, Ayşe DALKIRAN, Osmanlı’dan Günümüze Tapu Arşiv, Ankara 2009, s. 25.
Arşiv Dairesi Başkanlığı
399