KONGRE BİLDİRİLERİ
Giriş
Timar ruznâmçe defterleri, mufassal tahrir defterleri1, icmal defterleri ve derdest defterleri2 ile
birlikte Defterhâne-i Âmire’nin önemli defter serilerinden birini oluşturmaktadır. Bu defter türünün
içeriğine ve kaynak değerine dair muhtelif çalışmalar yapılmış olup3, bu çalışmalarda söz konusu
defterler daha çok Osmanlı timar sistemi bağlamında ele alınmıştır. Bu bildiride ise timar sistemi de
gözetilmek suretiyle söz konusu kaynak grubunun askerî tarih araştırmaları bakımından sahip olduğu
öneme dair bazı tespitlerde bulunulacaktır.
Timar ile ilgili devlet kayıtlarının günlük faaliyet raporlarını ihtiva eden bir diğer ifadeyle timar
tahsislerinin kronolojik kayıtlarını içeren timar ruznâmçe defterlerinde4, timar almaya hak kazanmış
kişinin berat alabilmesi için defterhâne tarafından verilen tezkire suretleri bulunmaktaydı5. İbtidadan
timar verme, terfi, nakil, becayiş gibi sebeplerle timar kayıtlarının günü gününe tutulduğu6, iki tahrir
arasındaki günlük işlemleri kapsayan7 bu kaynak grubunda vilâyetlere ait timar işlemleri hakkındaki
belgeler, tezkireler, mülk ve timar sahiplerinin isimleri, timar hasılları, timar sahipleri ile timara talip
olanlar hakkında geniş biyografik bilgi8 , dirlik sahiplerinin menşeleri, üst makamlarla şahsi ilişkileri9,
dirlik gelirlerinin bir başka kişiye aktarımının şartları ve askerî faaliyetler ile ilgili bir takım veriler
bulunmaktaydı10. Arşivlerimizdeki en erken tarihli defter, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde Maliyeden
Müdevver Defterler Katalogu’nda bulunan ve 1487-1489 tarihleri arasındaki tezkireleri ihtiva eden II.
Bayezid devrine ait 17893 numaralı defterdir11.
Seferlere Dair Veriler
Arşivlerimizde askerî tarihimiz12 ile ilgili muhtelif kaynaklar bulunmaktadır. Bu kaynaklar ilk
aşamada bu amaçla tutulmuş olmasa da belgelerin tetkiki askerî tarih ile ilgili bir takım verilere
ulaşılmasını mümkün kılmaktadır13. Bu bakış açısıyla bakıldığında timar ruznâmçe defterleri, timar
tezkirelerinin suretlerini ihtiva ettiğinden ve dirlik almaya hak kazanan timar sahiplerinin biyografileri
1 Tahrir defterlerinin muhtevası ve önemi hakkında bkz. Ö.Lütfi BARKAN, “Türkiye’de İmparatorluk Devirlerinin Büyük Nüfus ve Arazi
Tahrirleri”, İÜİFM, II/1 (1940), s. 20-59; II/2, s. 214-247.; Aynı yazar, “Tarihi Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi”, Türkiyat Mecmuası,
X (1951-53), s. 1-27.; Ayrıca bk. Halil İNALCIK, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Cilt 1: 1300-1600, Eren Yay., İstanbul
2000, s. 175-185.
2 Derdest defterleri hakkında detaylı bilgi için bkz. Erhan AFYONCU, “XVII. Yüzyıl Osmanlı Bürokrasisinde İki Yeni Defter: Cebe ve Derdest
Defterleri”, Tarih İncelemeleri Dergisi XV (2000), s. 221-229.; Ayrıca bkz. Emine ERDOĞAN ÖZÜNLÜ, “Derdest Defterlerinin Kaynak Değeri
Üzerine Bir Deneme: 493 Numaralı Ayıntab (Antep) Derdest Defteri’nin Analizi”, Bilig, Sayı 56 (Kış 2011), s. 235-246.
3 Bu defterlerin önemine binaen yapılan bazı çalışmalar için bkz. Irène BELDICEANU-STEINHERR, Mihnea BERINDEI, Gilles VEINSTEIN,
“Attribution de timar dans la province de Trébizonde (fin du XVe siècle), Turcica, VIII/I (1976), s. 279-290, IX/2-X (1978), s. 107-154.; Ayrıca
bkz. Nicoară BELDICEANU, “Le timar de Muslih ed-din, prècepteur de Selim Şah”, Turcica, VIII/2 (1976), s. 91-109.; Douglas HOWARD,
The Ottoman ‘Timar’ System and its Transformation (1563-1656), (Doktora Tezi), Indiana University, 1987, s. 41-76.; Aynı yazar, “The
BB 'W