KONGRE BİLDİRİLERİ
Kalelerde dizdar, kethüda, merdan-ı kal’a, mülazım-ı kal’a gibi kale erlerinden başka imam, hatip
ve hafız gibi dini; taş yontucu, ambarcı, kapıcı, fenari gibi diğer kale hizmetlerini gören görevlilerin
tasarruf ettikleri tımar gelirleri Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyûd-ı Kadîme Arşivi’nde bulunan
tahrir defterleri tasnifi içinde yer alan kale ve mustahfızân defterlerine kaydedilmişlerdir15. Ait
oldukları eyalet yapılanması içindeki sancakların kalelerinde görevli dizdar, kethüda, topçu, cebeci,
azeb kethüdaları, seroda, serbölük, ağay-ı azeban gibi kale görevlileri ve erlerinin tımar tevcih
beratları ve tımar geliri kayıtları yanında merd-i kal’a, merdan-ı kal’a, mülazım-ı kal’a gibi kale erleri
muhafızların isimleri ile bunların gelir kalemleri kale ve mustahfızân defterlerine yazılmıştır. Kale ve
mustahfızân defterleri içinde mâl-ı miriye ve kal’aya hizmet etmekle mükellef tutulan kale dizdarlarına
ait tımar tevcih beratları yer almaktadır. Kale dizdarının yardımcısı olarak kaydedilen kethüdaların da
tımar tevcih beratıyla görevlendirildikleri görülmektedir. Sancak ve eyalet tahrir defterleri i çinde de
kale görevlilerinin tasarruf ettikleri tımarlarının, tımarha-i mustahfızân-ı kal’a başlığı altında bağlı
bulunduğu sancağın hangi karye veya mezrasından elde edildiği, kalenin bulunduğu sancağın toprak
tasarruf sistemine göre divani ve malikâne gelirleri içinde hâsılatın ne kadar akçe tuttuğu ayrıntılı bir
şekilde gösterilmiştir16.
Ayrıca Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde Büyük Kale ve Küçük
Kale Kalemi Defterleri tasnifi bulunmakta olup, Büyük Kale Kalemi Defterleri (D.BKL.d) Mora ve
Arnavutluk dışında kalan büyük kalelerin, müstahkem mevkilerin erzak, cephane, onarım işleri ve
personelin maaş işlerini yürüten dairenin tuttuğu defterlerdir. Ayrıca Mısır, Bağdat, Lahsa, Musul,
Diyarbekir, Van, Bosna, Budin, Temeşvar, Şam, Halep, Kars ve Erzurum kalelerindeki yeniçeri ve
bunların teşkilatı içindeki ulufeli askerlerin yoklamalarına da bu daire bakmakta, kayıtlarını tutmakta
ve hazine tezkiresi vermekte idi. Bosna-Hersek bölgesindeki bütün kaleler Büyük Kale Kalemi’ne
bağlı iken sadece Karadağ’ın Podgorice Kalesi Küçük Kale Kalemi’ne bağlıydı. Kâmil Kepeci Tasnifi
Kataloğu içinde 4725-4975892-12771486-1861250620 numaralı defterler; Bâb-ı Defterî Defter
Kataloğu (D.BKL) içinde 32167-32843/A925-12521519-1836680 numaralı defterler, Büyük Kale
Kalemi defterleridir.
Küçük Kale Kalemi Defterleri (D.KKL.d) ise, Mora, Arnavutluk ve civarı ile Hersek’in
bazı kalelerinin yerli kulu neferlerinin mevâcib hesaplarını tutmakla mükellefti. Mevâcib, kale
muhafazasında görevli askerlere senede dört defa verilen ulûfe olup, sancakların gelirlerinden
karşılanıyordu. Bazı kalelerin muhafızlarına ait mevâcibleri, hâsılatı iyi olan eyalet ve sancaklara
havale edilmek suretiyle de temin edilirdi. Bu tür havalelerle sağlanan mevâciblere de “ocaklık
mevâcibi” adı verilmiştir. Küçük Kale Kalemi Defterleri de Kâmil Kepeci Tasnifi Katalogu’nda 497649871124-12861712-187011620; Bâb-ı Defterî Defter Katalogu (D.KKL) içinde 32844-3311795912511552-1835274 numaralı defterler şeklinde bulunmaktadır.
Mevâcib defterleri, kalelerde görevli mustahfızân sınıfın son durumunu tespit etmek ve ulufelerini
düzenli ödemek maksadıyla tutulan tahrir kayıtlarını havidirler. Bu tahrirlerde kale görevlileri askeri
17
sınıflar, cemaatler, bölükler ve ocaklar halinde isimleri ve yevmiyeleri ile kaydedilirdi . Hazırlanan
defterler merkezde tasdik edilip tuğra çekildikten sonra bir nüshası alıkonularak, diğer nüshaları
saklanmak üzere ilgili kaleye ve ulufelerin ödendiği hazineye gönderilirdi. Yukarıda adı geçen
çeşitli arşivlerde bulunan yeniçeri, ulufe, esami, kale ve mevâcib olarak tasnif edilmiş defterler aynı
15 Sevgi Işık, Songül Kadıoğlu, Mehmet Yıldırır, Kuyûd-ı Kadîme Arşiv Katalogu, Ankara 2012, s. 319-329. Yeni yayınlanan arşiv katalogunda
Kale ve Mustahfızân Defterleri’nin sayısı 75 olarak görünmektedir. Bunlardan 72 cilt defter Kale ve Mustahfızân Defteri iken 3 cilt defter de
Anadolu ve Rumeli Kaleleri Yoklama Defteri olarak tasnif edilmiştir. Bu tasnif sırasında eski defter numaraları muhafaza edilmekle birlikte
yeni defter numaralarına göre bir kataloglama yapılmıştır. Bu katalogda yer alan kaleler, bağlı oldukları eyaletleri, defter türü ve yazıldığı tarihi
itibariyle Ek 1’de gösterilmiştir.
16 Adnan Gürbüz, 16-17. Yüzyıllarda Osmanlı Kaleleri, İstanbul 2009, s. 64, 110-111.
17 Mevâcib defterleri kalenin bulunduğu eyaletin bağlı olduğu sancağın defterdarı denetiminde hazırlanır, beylerbeyinin mührü ile tasdik
edildikten sonra, ödemenin yapılacağı defterdarlığa gönderilerek eyalet hazinesinde muhafaza edilirdi. Burada daha önce tutulan defterler ile
karşılaştırıldıktan sonra ödenecek akçe miktarı tespit edilerek ilgili kaleden gönderilen kâtiplere veya çavuşlara teslim edilirdi, bkz. İsmail
Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilâtından Kapıkulu Ocakları II, Ankara 1984, s. 411-412; Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri
ve Hukukî Tahlilleri, 4. Kitap Kanunî Devri Kanunnâmeleri, İstanbul, 1992, s. 266.
382
Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü
usul çerçevesinde tutulmuşlardır. Ancak, bunlardan mevâcib defterleri görevli ulufeleri dönemlik
18
ödendiğinden dolayı her dönem için ayrıca hazırlanırdı .
Bu defter tasnifi içinde kalelerde görevli askerlerin önemli bir kısmı belirtilmektedir. Bunlar
arasında yer alan yeniçeri ortaları, kapıkulu ve cebeci gibi askeri sınıfların sayısı, adları, tayin zamanı,
yevmiyeleri, ödeme döneminin toplam ücreti ve önceki dönemin ödeme kayıtları mevâcib defterlerinde
kayıtlıdır. Ancak verilen bilgiler daha önceki dönemin bilgilerini de ihtiva ettiğinden dolayı mukayese
imkânı vermekle birlikte kayıtların bir arada tutulmuş olması bir karışıklık oluşturmaktadır.
Mevâcib defterlerine başta askeri sınıflar arasında kalenin bütün işlerinden sorumlu bulunan
dizdarlar ile merdân cemaati kaydedilirdi. Kale dizdarı, yeniçeri kethüdası, yeniçeri kâtibi, imam, hatip,
müezzin, çavuş, kileci gibi görevliler merdân cemaatine kayıtlıdırlar. Maiyetindeki mustahfızlar ile
birlikte kalenin muhafazası yanında kale neferlerinin mevcudu, bunların silah ve cephane durumlarının
tespiti, dizdarların başlıca görevleri arasında idi. Mevâcib defterlerinde merdan cemaatine mensup
yeniçeri, cebeci, topçu, yerli kapıkulu ağaları ve kethüdaları; elçilik ve muhaberat gibi işleri yapan
çavuşbaşı, kethüdâsı ve emini gibi idarî ve malî amirleri yer almaktadır19.
Mevâcib defterlerinde kalelerde görev yapan tüfenkçi cemaati yaya ve atlı olmak üzere iki kısım
olarak kaydedilmişlerdir. Kalelerdeki mülki amirlere ait konakları ve kale kapılarını korumakla
mükellef olan kapıcıların kapıcıbaşı ve kethüdaları; mehteran ve mızıkacı gibi isimler altında
mehteran-ı alem, mehteran-ı hayme g ibi mehteran sınıfı yanında azeban cemaati ve ağaları, mühimmat
ve top levazımı yapan cebeci ocağı ve topçu ocağı ile bunların kethüdaları da mevâcib defterlerinde
kaydedilmiştir. Kale muhafazası hizmetindeki hisar erleri, merd-i kal’a, merdan-ı kal’a ve mustahfız
gibi isimler altında mevâcib defterlerinde geçmekle birlikte tımar tasarruf eden kale muhafızlarına da
20
rastlanmaktadır .
Fethedilen bölgelerdeki Hıristiyanların bazıları voynuk, martolos ve eflak gibi sınıflara ayrılarak
21
sınır kalelerinin muhafazası için görevlendirilmişlerdir . Muhafaza hizmetindeki Hıristiyan askerlerin
isimleri ve ulûfeleri görev yaptıkları kalelerin mevâcib defterlerine kaydolur, ulufeleri kalelerin
muhafazasında bulundukları sürece ödenirdi.
Sonuç
Osmanlı klasik döneminde taşra teşkilatının askeri ve sosyo-ekonomik yapılanmasında önemli
yer tutan kale teşkilatının arşiv belgeleri olan kal’a ve mustahfızân defterleri, Tapu Kadastro Genel
Müdürlüğü Kuyûd-ı Kadîme Arşivi’nde bulunmakta olup, bu defterlerde dizdar, kethüda, topçu,
cebeci, azeb ve topçu kethüdaları, seroda, serbölük, ağay-ı azeban gibi kale görevlileri ve erlerinin
tımar tevcih beratları ve tımar geliri kayıtları yer almaktadır. Ayrıca Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü
Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde Büyük Kale ve Küçük Kale Kalemi Defterleri tasnifi içinde yer alan
mevâcib defterleri de ulufeli kale görevlileri hakkında bilgi vermektedir.
Ek 1: Kal’a ve Mustahfızân Defterleri
Mustahfızân-ı Paşa ve Rumeli (1106): Paşa, Selanik, Ohri, Niğbolu, İlbasan, Vize, Silistre
18 Mevâcib defterlerinde cemaat, bölük ve ocak şeklinde önce askeri sınıfın adı ve mevâcib dönemi ile yılı yazılır, kale görevlilerinin kayıtları
bitirildikten sonra nefer başlığı altında toplam nefer sayısı, yevmiye başlığı altında toplam yevmiye miktarı, mukarrer başlığı altında ise
üç aylık toplam yevmiye miktarı gösterilirdi. Yılın üç ayından oluşan dörtte birlik bölümler ihtiva ettiği ayların isimlerinden oluşturulmuş
kısaltmalarla ifade ediliyordu. Bu bölümler, masar (Muharrem, Safer, Rebiülevvel), recec (Rebiülahir, Cemazielevvel, Cemazielahir), reşen
(Receb, Şaban, Ramazan), lezez (Şevval, Zilkade, Zilhicce) şeklinde idi, bkz. Stein, Osmanlı Kaleleri Avrupa’da Hudut Boyları, s. 164, not. 21.
19 Uzunçarşılı, Kapıkulu Ocakları, s. 330-331.
20 Tımar ve taşra teşkilat kanunnamesinde kale erlerinin tımarları; “Ve bir bahşi dahi budur ki, umumen memâlik-i mahrusede vaki’ olan
kılâ’ın hafaza ve hademesine ta’yin olunmuşdur. Her kal’anın cebehânesi ve top ve tüfengi ve yerağ ve cemî’-i âlât-ı harb hıfzına dizdâr ve
kethüdâ ve neferâtı vardır ki, ta’yin olundukları kal’anın burûc u bârûsunu leyl ü nehâr deverân u güzerân ederler. Dâ’im hizmetleri kal’aların
hıfz u hirâsetidür. Bu tâifeye “hisâr erleri” derler. Ve dizdâr ve kethüdâ ve neferâtının icmâllü tımârları vardır; gedik i’tibâr olunmuşdur, arpalık
gibidir. Hizmetlerinde dâ’im ve kâ’im olduklarınca timâr ve gedükleri bilâ-sebeb ellerinden alınub âhara verilmez ve dahi bunların azl ü nasbı
ve rabtı dizdârlara mahsûsdur, arzlarına i’tibâr olunur” şeklinde tarif edilmiştir, bkz. Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri 4, s. 480-481.
21 Yavuz Ercan, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bulgarlar ve Voynuklar, Ankara, 1986, s. 8-9; Milan Vasic, “Osmanlı İmparatorluğu’nda
Martoloslar”, çev. Kemal Beydilli, İstanbul Üniversitesi Tarih Dergisi, 31 (1978), s. 47-64.
Arşiv Dairesi Başkanlığı
383