KONGRE BİLDİRİLERİ
from these defters which preserve several data on Ottoman prosopography and also hints on historical
events.
Key Words: tıımar system, tımar ruznamçes, increase of salary, temporary dismissal, Ottoman
prosopography, administrative units
Osmanlı arşiv malzemesinin şimdiye kadar oldukça ihmal edilen bir defter çeşidi Tımar
Ruznamçe Defterleridir. Zengin malzemelerinden uluslararası literatürde en geniş çapta Klaus
Röhrborn faydalanmıştı.1 Söz konusu kaynağın tasvirini, birkaç kaydın İngilizce çevirisiyle birlikte
Douglas Howard hazırlamıştı.2 Nejat Göyünç ise biyografik çalışmalar bakımından olan değerlerine
işaret etmişti.3 Serinin bir tek cildini biraz daha ayrıntılı şekilde ele alan bir makale de çıktı, o yazı
1541–1542 arasındaki dönemde kaleme alınan, Rumeli ve örgütlenmekte olan Buda/Budin vilayetinin
ilk dirlik sahiplerini kapsayan çok önemli deftere dayanmaktadır.4
Demek ki 1970’e kadar bu kaynak gurubu Türkiye’de, Avrupa’da ve Amerika’da hemen hemen
hiç kullanılmamıştı. Buna karşın Macaristan’da bu cins kayıtlardan oldukça erken, 1886 ve 1890
yıllarında 150 sayfadan fazla neşredilmişti.5 Atlama ve yanlışlarla yüklü bu yayın, öncü olduğu için
buna rağmen dikkate ve övgüye şayandır. Muazzam Siyakat Yazısı adlı eserine Lajos Fekete de bu
belgelerden birkaç sayfa koymuştu.6 Doğal olarak, bu iki Macar bilimcisi yalnız Viyana’da bulunan
ruznamçelerden seçmeler yapabildi. Gyula Káldy-Nagy ise Maliyeden Müdevver Defterlerden ve
Kâmil Kepeci Tasnifinden Macaristan’la ilgili bir iki bu tür defterin mikrofilmini 1960 civarında
alabilmişti. Doktora tezimi yazarken adı geçen Viyana ve İstanbul defterlerinden epeyce yararlandım.
Tımar ruznamçelerinden, başta prosopografik maksatla çeşitli bağlamlarda bugüne kadar büyük
ölçüde istifade etmekteyim. Benden başka bayan Klára Hegyi, Kuzey Macaristan’da bir bölgenin
tarihini yazarken bu kaynaklardan da faydalanmaktadır.
Halbuki bu defterler çeşitli açılardan oldukça ilginç bilgiler içermektedirler. Özellikle daha uzun
bir zaman dilimi için kullanılacak olurlarsa bir sancak veya vilayetin askerî tarihini aydınlatmakta
yardımcımız olabiliyorlar.
Bu kısa tebliğde Osmanlı Macaristanı’na ait tımar ruznamçeleri üzerinde şimdiye kadar yap
tığım incelemeler sırasında saptayabildiğim özelliklere dikkatleri çekmek istiyorum. Sıralayacağım
kullanım olanaklarından pek çoğunun başka bölgelerde de verimli neticelere yol açacağını sanırım.
Gözlemlerimi üç ana başlık altına topladım: 1. tımar sisteminde zaman geçişiyle meydana gelen
değişikliklere ait konular; 2. tımar sistemi ile alâkalı eş zamanlı mevzular; 3. başka konular.
1. Tımar sisteminde zaman geçişiyle meydana gelen değişikliklere ait konular
İlk olarak şunu vurgulamak lâzım: İki tahrir dönemi ve özellikle icmal/tımar defteri hazırlanışı
arasında dirlik bağışları alanında meydana gelen değişiklikler en iyi şekilde bunlardan izlenebilir (rüus
ve bazen mühimme defterlerinin bu denli kayıtları çok daha kısıtlı ve dağınık bilgiler sunmaktadır).
Bu kapsamda şu alt konularda yol gösterici veriler vardır:
1/a. Bazı kişiler iki tahrir arasındaki dönemde ruznamçelerde bir kaç defa karşımıza çıkabilir.
Bunun nedeni, ya çeşitli vesilelerle terakki (yani gelir yükseltilmesi) aldığı veya dirliğini oluşturan
maddî kaynakların başka bir sebeple değiştiği olabilir. Örneğin müteferrika ve baş müteferrika olarak
karşımıza çıkan Haydar kethüdanın ziameti aynı ruznamçe defterinin 5 yerinde me