KONGRE BİLDİRİLERİ
Kesit IV., 1658–1697 arasındaki dönemden bazı Mühimme Defterleri
MD 93
32 ay 571 kayıt
MD 95
15 ay 665 kayıt
MD 100 11 ay 553 kayıt
MD 105 12 ay 553 kayıt
MD 107
5 ay 102 kayıt
toplam: 32 kayıt/ay
Görüldüğü gibi, Mühimme Defterleri’ndeki hükümlerin bu tür sayısal denetlenmesi, bir aya
düşen kayıtların oranında – beklenilen çoğalma yerine – bir azalma eğilimi göstermektedir. Öyleyse,
ŞD’nin ayrı bir defter serisi olarak açılmasının nedeni bürokrasinin aşırı ölçüde yüklenildiği olamaz.
Divan’ın yeni bir uygulamaya geçiş kararını lüzumlu kılan etken olarak meselelerin miktarında
vuku bulan genel artışın kabul edilmesi, mevcut olan defterlerden hareket ederek ispat edilemez gibi
görünüyor.
Şikayetlerle ilgili meselelerin ayırt etmesine ihtimal verdiğimiz diğer bir sebep, divan
toplantılarında görüşülen meseleler dahilinde halkın şikayetlerinin artmasıdır. Bunu incelemek için
1569 ile 1646 arasındaki dönemden toplam 8 adet Mühimme Defteri’nde, şikayetlere (halkın gördüğü
zarar ve haksızlıklara) ait olan hükümlerin oranını (% olarak) kontrol ettim. Aşağıda gördüğünüz
defterlerdeki hükümlerin yüzde otuzunu inceledim.
Bilindiği gibi, halkın şikayetleri başlangıçtan beri Divan-i Hümayun’a sunulabildi, ancak onlara
ait hükümler daha önce Mühimme Defterleri’ne kaydedilmiştir. Seçtiğimiz Mühimme Defterleri’nde,
hükümler arasında halkın şikayetleriyle herhangi bir ilgisi olanların oranı, çizelgeye göre sürekli
artmaktaydı. Sözkonusu olan defterlerde bu eğilim önemli ölçüde yalnız bir tek safhada değişmiş
gibi görünüyor: 44 numaralı defter İran savaşı sırasında kaleme alınan Mühimme Defteri olduğundan
dolayı, içinde, sefer organizasyonu ve ordunun ihtiyaçları ile ilgili olarak verilen hükümler büyük
ekseriyet kazandı ki hiç şaşırtıcı bir şey değildir. Böylece şikayetlerin sürekli artan oranı ayrı bir defter
türünü icap ettirdiği yolundaki ikinci varsayımımız doğrulanabildi.
Günümüzde mevcut Şikayet Defterleri
ŞD’lerinin büyük çoğunluğu Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunmaktadır. Bunlar,
Divan-i Hümayun’a ait diğer defter çeşitleri gibi, dış görünüşlerine (mesela kapak yazılarına) göre
aynileştirilmiş ve kataloğa alınmıştır. Fakat bu defter türünü, daha önce belirttiğim gibi ihtiva ettiği
kayıtların hususiyetleri temelinde birbirinden ayırtmamız lazım. Buna göre, BOA’nde bu ad altında
toplanan defterlerin hepsi Şikayet Defteri kabul edilemez.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde, kataloglara göre, atik şikayet olarak tasnif edilen defterlerin
sayısı toplam 213’tür, tam koleksiyon 1649’dan 1813’e kadarki süreyi kapsamıştır. Bu kaynak
grubunda 17. yüzyıla ait, toplam 31 adet ŞD saklanmaktadır.22
Defterlerin muhtevasını göz önünde bulundurarak yaptığım incelemelere göre liste ve gerçek
arasında önemli fark vardır. 31 defterden iki adet, yani 10 ve 30 numaralı defter yanlışlıkla şikayet
olarak belirtilmiş, aslında mühimme defteridir. 17 numaralı ŞD ise yanlışlıkla bir mühimme defteri
parçası ile birleştirilmiş. Yine de, 92.