KONGRE BİLDİRİLERİ
Yapılan araştırmalar sayesinde tereke kayıtları ışığında bir yandan Osmanlı günlük hayatında
kitabın yeri ve rolü, öte yandan kitap sahiplerinin sosyal profili tespit edilmiştir.27
Fakat şunu belirtmeliyiz ki, çok sayıda olduklarına rağmen tereke defterleri, kısa bir zaman dilimi
zarfında dahi durumun bütün boyutlarını açıklayacak bir kaynak teşkil etmezler. Bu tür miras listeleri
kadılıklardaki özel sicillerde, ya da normal sicillerdeki diğer belgelerin arasında yer alır. Bu sicillerden
sadece bir kısmı günümüze kadar muhafaza edilmiş ve araştırmacılar tarafından kullanılabilir. Ancak
belli başlı senelere ait muhafaza edilen siciller o dönemde ölen tüm Müslümanların tereke kayıtlarını
içermezler ve yüzde ne kadarını ihtiva ettikleri konusunda da herhangi bir tahmin yapılamaz. Çünkü
İslam miras huk ukuna göre Müslümanların miras meselelerine sadece ölünün küçük yaşta ve buluğa
ermemiş (sagir, sagire) çocukları olduğu durumda, varislerin arasında miras taksiminde tartışma söz
konusu olduğunda meselenin çözülmesi için kadıya başvurdukları zaman, ölünün borçlu olduğu kişiler
borç olarak verdikleri paralarını geri alabilmek için kadıya arz ettiklerinde ve nihayet bilinen veya
tespit edilen varisleri olmayan ölülerin ya da senelerdir kayıplara karışan şahısların mirasları devlet
tarafından zapt edilmesi gerektiğinde kadılar ve miras taksimiyle üstlenen diğer memurlar müdahale
ederlerdi.28
Bu durumda herhangi bir kazanın belli başlı bir dönem için tutulan sicili o dönemde ölülerin
sadece bir kısmının tereke defterlerini ihtiva etmektedir. Muhafaza edilen tereke kayıtlarının çoğu
erkeklere aittir, çünkü daha geç yaşta da çocuk sahibi olabilirlerdi. Fiziksel olarak kadınlar geç yaşta
anne olamadıkları için onlara ait tereke defterlerin sayısı nispeten çok daha azdır. Bunun dışında bu
tür sicillerde kaza merkezi olan şehir veya kasaba sakinlerinden olan ölülerin tereke defterlerinin
sayısı kazanın köylerinde yaşamış olan ölülerin miras listelerinin sayısından çok daha büyüktür.
Hatta tahmin edilebilir ki, çoğu zaman bu nevi defterler daha varlıklı olmuş olan ölülerin mirasları
tespit edilmek için yapılırdı, çünkü bu gibi varisler arasında miras taksimi konusunda tartışmalar
daha muhtemel görülmektedir. Üstelik yapılan bazı araştırmalarda, az varlıklı insanların terekelerine
konulan mahkeme ücretlerinin nispi oranı daha varlıklı ölülerin terekelerine konulan mahkeme
ücretlerine kıyasla daha yüksek olup, fakir ve hatta orta halli varislerin miras taksimi için mahkemeye
27 Mihaila Stajnova, “Ottoman Libraries in Vidin”, Études balkaniques, 2, 1979, s. 54–69; İsmail Erünsal, “Şehid Ali Paşa’nın İstanbul’da
Kurduğu Kütüphane ve Müsadere Edilen Kitapları”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Kütüphanecilik Dergisi, 1, 1987, s. 79–90; A.
Turgut Kut, “Terekelerde Çıkan Kitapların Matbu Satış Defterleri”, Müteferrika, 2, 1994, s. 3–24; Vehbi Günay, “Karaferye Müftüsü Salih
Efendi’nin Terekesinde Yer Alan Kitaplar”, 3 Mayıs 1944 50. Yıl Türkçülük Armağanı, İzmir: Akademi Kitabevi, 1994, s. 95-107; Said Öztürk,
Askeri Kassama Ait Onyedinci Asır İstanbul Tereke Defterleri, s. 174–184; Christoph K. Neumann, “Arm und Reich in Qaraferye”; Tülay
Artan, “Terekeler Işığında 18. Yüzyıl Ortasında Eyüp’te Yaşam Tarzı ve Standartlarına Bir Bakış”; Lale Uluç, “Ottoman Book Collectors
and Illustrated Sixteenth Century Shiraz Manuscripts”, Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée, 87–88, 1999, s. 85–107; Fahri
Sakal, “Osmanlı Ailesinde Kitap”, Osmanlı, ed. Hasan Celal Güzel, Cilt 11, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s. 732–738; Halil Sahillioğlu,
“Ottoman Book Legacies”, Studies on Ottoman Economic and Social History, Istanbul: IRCICA, 1999, s. 189–191; Colette Establet, Jean-Paul
Pascual, “Les livres des gens à Damas vers 1700“, Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée, 87–88, 1999, s. 143–175; Meropi
Anastassiadou, “Livres et “bibliothèques” dans les inventaires après décès de Salonique au XIXe siècle”, Revue des mondes musulmans
et de la Méditerranée, 87–88, 1999, s. 111–141; Meropi Anastassiadou, “Des défunts hors du commun: les possesseurs dе livres dans les
inventaires après décès musulmans de Salonique”, Turcica, 32, 2000, s. 197–252; Ali İhsan Karataş, “Tereke Kayıtlarına Göre XVI. Yüzyılda
Bursa’da İnsan–Kitap İlişkisi”, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 8/8, 1999, s. 317–328; Ali İhsan Karataş, “Osmanlı Toplumunda
Kitap (XIV–XVI. Yüzyıllar)”, Türkler, ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Cilt 11, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s.
896–909; Orlin Sabev, “Knigata v ejednevieto na müsülmanite v Ruse (1695–1786)” [Rusçuk Müslümanlarının Günlük Hayatında Kitap
(1695–1786)], Almanah za istoriyata na Ruse, 4, 2002, s. 380–194; Nelly Hanna, In Praise of Books: a Cultural History of Cairo’s Middle
Class, Sixteenth to the Eighteenth Century, Syracuse, New York: Syracuse University Press, 2003; Orlin Sabev, “Private Book Collections in
Ottoman Sofia, 1671–1833 (Preliminary notes)”, Études balkaniques, 1, 2003, s. 34–82; Orlin Sabev, İbrahim Müteferrika ya da İlk Osmanlı
Matbaa Serüveni, s. 269–287; Abdullah Saydam, “Trabzon’da Halkın Kitap Sahibi Olma Düzeyi (1795–1846)”, Milli Eğitim, 170, 2006, s.
187–201; Orlin Sabev, “18. Yüzyıl Diyarbakır’ında Kitap Sahipliği”, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Diyarbakır/Diyarbakir in the Ottoman Era,
Ankara: Diyarbakır Valiliği, Türk Kültürü’nü Araştırma Enstitüsü, 2008, s. 153–157; Selim Karahasanoğlu, “Osmanlı Matbaasının Başarısını/
Başarısızlığını Yeniden Gözden Geçirmek ya da İbrahim Müteferrika’nın Terekesinin Tespitine Katkı”; Orlin Sabev, “Okuyan Taşralı Bir
Toplum: Rusçuk Müslümanlarının Kitap Sevgisi (1695–1786)”, Balkanlar’da İslam Medeniyeti Uluslararası Üçüncü Sempozyum Tebliğleri,
Bükreş, Romanya/1–5 Kasım 2006, İstanbul: IRCICA, 2011, Cilt 2, s. 575–607; Henning Sievert, “Verlorene Schätze – Bücher von Bürokraten
in den Muhallefāt-Registern”, Buchkultur im Nahen Osten des 17. und 18. Jahrhunderts, ed. Tobias Heinzelmann, Henning Sievert, Bern,
Berlin, Bruxelles, Frankfurt am Main, New York, Oxford, Wien: Peter Lang, 2010, s. 199–233; Asim Zubčević, “Knjige i njihovi vlasnici
prema kassam defterima Saraevskog suda 1762.–1787.”, Prilozi za orijentalnu filologiju, 60, 2011, s. 431–450.
28 Bu belgelerin özellikleri hakkında ayrıntılı bilgi için bk: Ömer Lütfi Barkan, “Edirne Askerî Kassamına ait Tereke Defterleri (1545–1659)”;
Hüseyin