KONGRE BİLDİRİLERİ
edilebilir. Örneğin ilk Osmanlı-Türk matbaasını kuran İbrahim Müteferrika’nın H. 20 Rabiulevvel
1160/M. 1 Nisan 1747 tarihli tereke defterinden hareketle kendisi çok da büyük olmayan bir evde
oturmuş olduğu tahmin edilebilir. Müteferrika’nın tereke defterinde kaydedilen eşyaların sırasını takip
ederek, iki ocak perdesi ve iki ayrı yerde fener ve şamdanların var olması dikkate alındığında, evinin
en azından oturma odası ve mutfak gibi iki esas odadan oluştuğunu görebiliriz. Zaten o zamanlarda
ocaklar bir evin her mevsimde kullanılan esas odalarının vazgeçilmez bir öğesiydi. Müteferrika’nın
oturma odasında bir ocak, bir şamdan ve iki fener, mutfağında ise bir ocak ve bir fenerin tespit edilmesi
mümkündür. Cariyeler mutfak eşyalarının hemen ardından kaydedilmiştir çünkü zaten vaktini en fazla
yemek yapmak üzere mutfakta geçirirlerdi. Cariyeler geceleri de yine mutfakta uyurken, Müteferrika
ve ailesi oturma odasında uyumuş olmalıdırlar. Zaten o dönemde Osmanlı evlerindeki oturma odası
gerek yemek, gerek gecelemek, gerekse misafir karşılamak (selamlık gibi) için de kullanılırdı. Bu
defterden oturma odası ve mutfak evin üst katta mı, yoksa mutfak Osmanlı ev geleneğine göre taştan
inşa edilen alt katta mı bulunurdu tam olarak belli olmaz. Osmanlı evlerinde çoğu zaman mutfak
alt katta ve hatta avlunun bir kenarında bulunurken bazen de üst katta yer alırdı. Alt kattaki diğer
odalar kiler, ambar ve ahır olarak kullanılırdı. Müteferrika’nın tereke defterinde mutfak eşyaları ve
cariyelerden hemen sonra bir kır at yazıldığına göre, mutfak kır atın bulunduğu ahırla evin alt katında
olduğu düşünülebilir. Üstelik defterde attan sonra kağıt topları ve basma aletleri kayda geçirildiğinden
matbaa tezgahlarının bulunduğu oda ya da odalar yine evin alt katında bulunmuş olduğu düşünülebilir.
Bu şekilde Müteferrika’nın oturduğu evin alt katı, mutfak, ahır, matbaa odası ya da odaları ve
muhtemelen kiler ve depodan oluşurdu. Yaşamak için kullanılan ikinci katta ise ocaktan dolayı kışın
da kullanılan oturma odasından başka yaşamak ya da başka maksatla genelde sıcak mevsimlerde
kullanılan ocaksız odalar da varolabilirdi.3 Nitekim Müteferrika’nın yaşadığı ev diğer Osmanlı askeri
sınıfına mensup olan kişilerin evlerinden pek farklı değildi. Zira tereke defterlerine göre onların evleri
de az sayıda ancak çok amaçlı odalardan oluşurdu.4
Aslında üzerine durduğumuz İbrahim Müteferrika’ya ait tereke defteri bu tür kaynakların tarih
araştırmalarında nasıl bir şekilde kullanılabileceğini göstermektedir. Tereke kaydının belli başlı düzeni
var ve genelde üç esas kısımdan oluşmaktadır. Tereke kaydının başında vefat eden kişinin ismi, vefat
ettiği tarih, oturmuş olduğu mahalle, toplumda bilindiği unvanı, mesleği, görevi ve varislerin isimleri
yer almaktadır. Tereke kaydının ikinci kısmında vefat eden kişinin mallarını, borçlarını, alacaklarını,
cenaze ve miras taksimi ile ilgili masraflarını gösteren liste yer alırken, üçüncü ve son kısmında
varislere taksim olunan miras payları gösterilmektedir. Bu şekilde tereke kayıtları bize vefat edenlerin
sosyal statüsü, mesleği, maddi durumu, aile yapısı, sosyal ve devlet-kişi ilişkileri hakkında önemli
bilgiler sağlamakta olup, Osmanlı sosyo-ekonomik tarihi hakkında önemli bir kaynak teşkil ettikleri
konusunda ilk olarak 1940’lı yıllarda Halil İnalcık dikkati çekmiştir.5
Tereke ve muhallefat kayıtlarına dayanan sonraki çalışmalar bu kaynakların önemini bariz bir
şekilde vurgulamışlardır.6 Araştırmacılar da Osmanlı coğrafyasının muhtelif yerinden günümüze
ulaşmış bu tür kayıtlardan yararlanarak belli başlı yerleşim yeri ya da bölge hakkında bu yana
sayısı 150civarında olan değerli incelemeler yapmışlardır. Bu bağlamda İstanbul veya semtlerine,7
3 İbrahim Müteferrika’ya ait tereke defterinin transkripsyonu için bk: Orlin Sabev, İbrahim Müteferrika ya da İlk Osmanlı Matbaa Serüveni
(1726-1746). Yeniden Değerlendirme , İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2006, s. 350–364.
4 Fatma Müge Göçek, Rise of the Bourgeoisie, Demise of Empire: Ottoman Westernization and Social Change, New York, Oxford: Oxford
University Press, 1996, s. 23.
5 Halil İnalcık, “Osmanlı Tarihi Hakkında Mühim Bir Kaynak”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 1/1, 1942, s.
89–96.
6 Halil İnalcık, “15. Asır Türkiye İktisadî ve İçtimaî Tarihi Kaynaklar”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 15/1–4, 1954, s.
51–73; Gilles Veinstein, “Note sur les inventaires après décès ottomans”, Quand le crible était dans la paille... hommage à Pertev Naili Boratav
(ed. R. Dor, M. Nicolas), Paris: Maisonneuve et Larose, 1978, s. 383–395; Joyce Hedda Matthews, The Ottoman Inheritance Inventory as an
Exercise in Conceptual Reclamation, Binghamton: State University of New York, 2001 (basılmamış doktora tezi).
7 Yvonne J. Seng, The Üsküdar Estates (tereke) as Records of Daily Life in an Ottoman Town 1521–24, Chicago: University of Chicago,
1991 (basılmamış doktora tezi); Said Öztürk, Askerî Kassama ait Onyedinci Asır Istanbul Tereke Defterleri (Sosyo-Ekonomik Tahlil), İstanbul:
Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1995; Tülay Artan, “Terekeler Işığında 18. Yüzyıl Ortasında Eyüp’te Yaşam Tarzı ve Standartlarına Bir
Bakış: Orta Halliliğin Aynası”, 18. Yüzyıl Kadı Sicilleri Işığında Eyüp’te Sosyal Yaşam, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998, s. 49–64;
260
Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü
Anadolu’da,8 Rumeli’de,9 Bosna’da,10 Macaristan’da,11 Arap topraklarında12 bulunan şehir ya da
bölgelere (örneğin adalara)13 ait ve belli başlı dönemi –ağırlıklı olarak XVIII. yüzyılı– kapsayan
Fatih Bozkurt, Tereke Defterleri ve Osmanlı Maddi Kültüründe Değişim (1785–1875): İstanbul Örneği, Sakaraya: Sakarya Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, 2011 (basılmamış doktora tezi).
8 Klaus Liebe-Harkort, Beitrage zur Sozialen und Wirkschaftichen Lage Bursas am Anfag des XVI Jahrhunderts, Hamburg: Universitat
Hamburg, 1970; Haim Gerber, Economy and Society in an Ottoman City: Bursa, 1600–1700, Jerusalem: The Hebrew University, 1988;
Hüseyin Özdeğer, 1463–1640 Yılları Bursa Şehri Tereke Defterleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi, 1988; Halil İnalcık,
“Osmanlı İdare, Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle İlgili Belgeler: Bursa Kadı Sicillerinden Seçmeler III: Köy Sicil ve Terekeleri”, Belgeler,
15/19, 1993, s. 23–168; Ahmet Yılmaz, 19. yüzyılın İlk Çeyreğinde Şer’iyye Sicilleri ve Tereke Defterlerine Göre Medine-i Ayıntab’ın İktisadi
ve İçtimai Durumu, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1997 (basılmamış yüksek lisans tezi); Ali Aktan, “Kayseri Kadı
Sicillerindeki Tereke Kayıtları Üzerinde Bazı Değerlendirmeler (1738–1749)”, II. Kayseri ve Yöresi Tarihi Sempozyumu Bildirileri 16–17
Nisan 1998, ed. Süleyman Beyoğlu, Kayseri: KAYTAM, 1998, s. 47–68; Muhiddin Tuş, “Kayseri Tereke Defterleri Üzerine Bir Araştırma
(1700–1730)”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4, 1999, s. 157–191; Mustafa Yılmaz, Bursa Şeriyye Sicilleri Tereke
Defterleri (1487–1489), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2002 (basılmamış yüksek lisans tezi); Ömer Düzbakar,
XVII. Yüzyıl Sonralarında Bursa’da Ekonomik ve Sosyal Hayat (1670–1698 Yılları Arasında Bursa Şer’iyye Sicilleri’ne Yansıyan Şehir
Merkezindeki Gayrimenkul Alım-Satımı, Terekeler ve Aile İle İlgili Belgelere Göre), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
2003 (basılmamış doktora tezi); Yavuz Bağçalık, Tarih Eğitiminde Şer’iyye Sicillerinin Önemi ve Gürün Kazası Hicri 1289–1290 Miladi 1872–
1873 Tarihli Şer’iyye Sicili (Tereke Kayıtları), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003 (basılmamış yüksek lisans tezi);
Zeynel Özlü, XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Gaziantep, Gaziantep: Gaziantep Büyükşehir Belediyesi, 2004; Serkan Sarı, “Tereke Kayıtlarına
Göre 18–19. Yüzyılda Mardin’de Sosyal-İktisadi Hayat”, I. Uluslar arası Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, İstanbul, 2006, s. 765–775;
Betül Özger, Mehmet İpçioğlu, “C. 74/F4 Numaralı Şer’iye Siciline Göre 1827–1833 Tarihleri Arası Konya’nın Sosyal ve İdari Yapısına
İlişkin Kayıtların Analizi”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 17, 2006, s. 295–319; Boğaç Ergene, Ali Berger, “Wealth
and Inequality in Eighteenth-Century Kastamonu: Estimations for the Muslim Majority”, International Journal of Middle Eastern Studies, 40,
2008, s. 23–46; Nurhan Mıstanoğlu, “1855–1857 Yılları Arasında Isparta’da Fiyatlar ve Mal Varlığı Durumu (187 Numaralı Isparta Şer’iye
Sicili’ne Göre), Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18, 2008, s. 23–46; Nazik Betül Çelik, Tereke
Defterlerine Göre II. Mahmut Döneminde Tokat’ın Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
2008 (basılmamış yüksek lisans tezi); İhsan Aydın, Tanzimat Döneminde Ankara ve Gaziantep Terekelerinin Mukayeseli Bir Çalışması, Sivas:
Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008 (basılmamış yüksek lisans tezi); Hülya Canbakal, “Reflections on the Distribution
of Wealth in Ottoman Ayntab”, Oriens, 37/1, 2009, s. 237–252; İlker Er, “Balıkesirli Tereke Sahipleri Hakkında Sosyokültürel Açıdan Bazı
Değerlendirmeler (1670–1700)”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21, 2009, s. 368–376; Özlem Başarır, “XVIII.
Taşrasında Statü-Servet İlişkisi Üzerine Bir Değerlendirme”, History Studies, 3/3, 2011, s. 49–67; Cevdet Kuş, Terekelerin Işığında Uşak ve
Çanakkale’nin Sosyo-Ekonomik Yapısı ve Sosyo-Ekonomik Hareketliliğinin Karşılaştırmalı Olarak İncelenmesi (1246–1286/1830–1870),
Üşak: Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011 (basılmamış yüksek lisans tezi); Rafet Metin, “1699–1718 Yıllarında Bodrum’da
Yatırım Araçları”, Karadeniz Araştırmaları, 33, 2012, s. 43–58; Rafet Metin, “XVI. Yüzyılın Sonu XVII. Yüzyılın Başlarında Bolu’da Sosyal
Hayat”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 32, 2012, s. 101–117; Ertan Gökmen, Mustafa Akbel, “281 Numaralı Kırkağaç
Şer’iyye Sicilindeki Tereke Kayıtları”, http://www.kirkagac.gov.tr/ortak_icerik/kirkagac/sempozyum/ertangokmen.pdf (23 Kasım 2012’de
ulaşılmıştır).
9 Ömer Lütfi Barkan, “Edirne Askerî Kassamına ait Tereke Defterleri (1545–1659)”, Belgeler, Türk Tarih Belgeleri Dergisi, III/5–6, 1966, s.
1–479; Nikolay Todorov, “La différenciation de la population urbaine au XVIII s., d’après de registres de cadis de Vidin, Sofia et Ruse”, Studia
Balcanica, 3, 1970, s. 45–62; Bistra Cvetkova, Turski izvori za istoriyata na pravoto v bılgarskite zemi [Bulgar Topraklarında Hukuk Tarihi ile
İlgili Türk Kaynakları], Cilt 2, Sofia: BAN, 1971; Nikolay Todorov, Maria Kalicin, Turski izvori za bılgarskata istoriya. Nasledstveni opisi i
pokupko-prodajbeni protokoli ot kadiyskite registri na Sofia, XVII–XIX v. [Bulgar Tarihi ile İgili Türk Kaynakları. Sofya Kadı Sicillerinden
Tereke Kayıtları ve Emlak Satış Belgeleri], Cilt 6, Sofia: BAN, 1977; Nikolay Todorov, The Balkan City, 1400–1900, Seattle: University of
Washıngton Press, 1983; Meropi Anastassiadou, “Les inventaires après décès de Salonique à la fin du XIXe siècle: source pour l’étude d’une
société au seuil de la modernisation”, Turcica, 25, 1993, s. 97–135; Christoph K. Neumann, “Arm and Reich in Qaraferye”, Der Islam, 73,
1996, s. 259–312; Alpay Bizbirlik, “Osmanlı Devletinde Ticaret ve Üretime Dair Değerlendirilebilir Bir Kaynak: Tereke Defterleri ve Edirne
Tereke Defterleri Üzerine Bir Deneme”, Türkler, ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Cilt 10, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları,
2002, s. 751–756; Rossitsa Gradeva, “Towards a Portrait of ‘the Rich’ in Ottoman Provincial Society: Sofia in the 1670s”, Halcyon Days in
Crete V: Provincial Elites in the Ottoman Empire, Rethymno: Crete University Press, 2005, s. 147–197; Slavka Draganova, Tuna Vilayeti’nin
Köy Nüfusu, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2006; Meryem Kaçan Erdoğan, “Tereke Kayıtlarına Göre XVIII. Yüzyılın Ortalarında
Rusçuk’ta Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Hayat”, Akademik Araştırmalar Dergisi, 12/45, 2010, s. 181–212.
10 Hamdija Kreševljaković, “Prilozi povijesti bosanskih gradova pod turskom upravom”, Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju, 2, 1951, s.
115–184; Yuzo Nagata, Materials on the Bosnian Notables, Tokyo: Institute for the Study of Languages and Cultures of Asia and Africa, 1979.
11 Ibolya Gerelyes, “Inventories of Turkish Estates in Hungary in the Second Half of the 16th Century”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum
Hungaricae, 39/2–3, 1985, s. 275–338.
12 John Mandeville, “The Ottoman Court Records of Syria and Jordan”, Journal of the American Oriental Society, 86, 1966, s. 311–319;
Abdul-Karim Rafeq, The Province of Damascus, Beyrouth, 1970; Abdul-Karim Rafeq, “Les registres des tribunaux religieux de Damas
commit source pour l’histoire de la Syrie”, Bulletin d’Études Orientales, 26, 1973, s. 219–225; André Raymond, Artisans et commerçants
au Caire au XVIIIème siècle, Damas: Institut Français de Damas, 1974; Abdul-Karim Rafeq, “Economic Relations between Damascus and
the Dependent Countryside, 1743–1771”, The Islamic Middle East, 700–1900: Studies in Economic and Social History, ed. A. L. Udovitch,
Princeton, NJ: Darwin Press, 1981, s. 653–685; Colette Establet, Jean-Paul Pascual, ”Damascene Probate Inventories of the 17th and 18th
Centuries: Some Preliminary Approaches and Results”, International Journal of Middle East Studies, 24/3, 1992, s. 373–393; Colette Establet,
Jean-Paul Pascual, André Raymond, “La mesure de l’inégalité dans la société ottomane: utilisation de l’indice de Gini pour le Caire et Damas
vers 1700”, Journal of the Economis and Social History of the Orient, 37, 1994, s. 171–182; Abdul-Karim Rafeq, “Registers of Succession
(Mukhallafât) and Their Importance for Socio-economic History: Two Samples from Damascus and Aleppo, 1277/1861”, CIÉPO: Osmanlı
Öncesi ve Osmanlı Araştırmaları Uluslararası Komitesi VII. Sempozyumu Bildirileri, Peç: 7–11 Eylül 1986, Ankara: Türk Tarih Kurumu
Yayınları, 1994, s. 479–491.
13 Gilles Veinstein, Y. Triantafyllidou-Baladic, “Les inventaires après décès ottomans de Crète”, Probate Inventories: A New Source for
Historical Study of Wealth, Material Culture and Agricultural Development, Papers Presented at the Leeuwenborch Conference (Wageningen,
5–7 May 1980), Utrecht: Hes Publishers, 1980, s. 191–204; Gilles Veinstein, “Les inventaires après décès des campagnes militares. Le cas de
la conquête de Chypre”, Bulletin of the Turkish Studies Association, 1992, s. 293–305.
Arşiv Dairesi Başkanlığı
261