KONGRE BİLDİRİLERİ
Prof. Dr. İsmail E. ERÜNSAL
29 Mayıs Üniversitesi / TÜRKİYE
SOSYAL VE İKTİSADİ TARİHİMİZE KAYNAK OLARAK SAHHAF
TEREKELERİ
Orta çağ İslam dünyasında kitap istinsahı ve satışı ile meşgul olan ve sahhafların işlevlerini yerine
getiren “Verraklar”1 hakkında bir doktora çalışması yapılmış2, birkaç müstakil eser ortaya konmuş3
ve çok sayıda makale yazılmış4 olmasına karşılık Osmanlı dönemi sahhaflığını ve sahhaflarını konu
alan hiç bir monografi yoktur. Bunun sebebi, araştırmacıların bu konuya ilgisiz kalmasında değil
de sahhaflarla ilgili belge ve kaynakların nedretinde ve bunların da ortaya çıkarılmamış olmasında
aranmalıdır. Bugüne kadar bu konuda yazılanlar herhangi bir belge ve kaynağın değerlendirmesinden
oluşmayan birkaç genelleme cümlesiyle, son dönem sahhaflar çarşısı ile ilgili bazı ayrıntılar ve birkaç
sahhafla ilgili hatıralardan ibarettir5, ve çoğu da birbirinin tekrarıdır. Tekrarlanan bilgilerin önemli bir
1 Osmanlı döneminde sahhâf yerine verrâk kelimesinin kullanılmasına pek rastlanılmamaktadır. Sadece Köprülü vakfiyesinde bu kelimenin
çoğulu olan “verrâkûn” kitap istinsahıyla uğraşanlar bağlamında geçmektedir: “talebe-i ilim ve verrâkûn varup hizâne-i mezkûrede mutalaa ve
istinsâh idüp”. Özer Soysal, Türk Kütüphaneciliği, c. II, Ankara 1998, s. 205.
2 Muhammad Faris Jamil, Islamic Wiraqah ‘Stationary’ During the Early Middle Ages, Basılmamış Doktora Tezi, Michigan Üniversitesi 1985.
3 El yazmalarıyla ilgili eserlerde verraklara geniş yer ayırılmışır. Bu konuda müstakil bazı eserler de kaleme alınmıştır: Lütfullah Kârî,
el-Verrake ve’l-Verrâkûn fi’t-Tarihi’l-İslâmî, Riyad 1982; Ali b. İbrahim en-Nemle, el-Verrâke ve Eşheri A’lâmi’l-Verrâkîn, Riyad 1995;
Muhammed el-Menûnî, Tarihü’l-Verrâketü’l-Mağribiyye, yay. haz. Abbdülvâhid b. Dâvud, Dârü’l-beydâ 1991; Hayrullah Sâ’îd, Verrâkû
Bağdad fi’l-Asri’l-Abbâsî, Riyad 2000; Abdülvehhâb b. İbrahim Ebu Süleyman, el-Ülemâü ve’l-Üdebâü’l-Verrâkûn fi’l-Hicaz fi’l-Karni’rRâbi’ aşeri’l-Hicrî, Tâif 2002.
4 Habib Zeyyât, “el-Verrâke ve’l-Verrâkûn fi’l-İslâm”, el-Meşrik, c. 41 (Beyrut 1947), s. 305-350; Tâhâ el-Hâcrî, “el-Varak ve’l-Virâke fi’lHadâreti’l-İslâmiyye”, Mecelletü’l-Mecma’i’l-İlmi’l-İrakî, c. 12 (Bağdad 1965), s. 116-138 ve c. 13 (Bağdad 1966), s. 63-88; Yahya Mahmud
Sâ’âtî, “Melâmihü min Tarihi Ticâreti’l-Kütübi fi’l-İslâm”, el-’Usûr, c. I, no. 1 (London 1986), s. 71-78; Rabhî Mustafa ‘Aliyyân, “Hareketü’lVerrâkîn fi’l-Hadâreti’l-Arabiyyeti’l-İslâmiyye”, Mecelletü Mecma’i’l-Luğati’l-Arabiyyeti’l-Ürdünî, c. 15, no. 41 (Amman 1991), s. 131-159;
‘Âbid Süleyman el-Menûhî, “Ahlâkiyyâtü Mihneti’l-Verrâke fi’l-Hadâreti’l-İslâmiyye”, Mecelletü Câmi’ati’l-Melik Su’ûd, el-âdâb (Riyad
2003), s. 417-478; Abdülaziz b. Râşid es-Süneydî, “el-Verrâkûn ve Eserühüm fi’l-Hayati’l-İlmiyyeti fî Mekke Hilâle ‘Asri’l-Memlûkî”,
‘Âlemü’l-Kütüb, c. 2, no. 1-2 (Riyad 2003), s. 3-56.
5 Yahya Erdem’in yabancı seyyahların anlattıklarından yola çıkarak Osmanlı’da kitapçılığı anlattığı makalesi ise (“Sahhaflar ve Seyyahlar:
Osmanlı’da Kitapçılık”, Osmanlı , c. XI, Ankara 1999, s. 720-731) bu konuda bir istisnadır ve bu sahaya değerli bir katkıdır. Orlin Sabev’in
XV. Türk Tarih Kongresinde okuduğu tebliğ (Balkanlarda Osmanlı Kitapçılığı: 18. Yüzyılda Bir Sahhafın Kitapları, XV. Türk Tarih Kongresi
(Ankara 11-15 Eylül 2006), Kongreye Sunulan Bildiriler, c. IV/2, Ankara 2010, s. 1809-1855) Balkanlardaki kitap ticaretine temas etmesi,
diğer bir makalesi de (“Rich Men, Poor Men: Ottoman Printers and Booksellers Making Fortune or Seeking Survival”, Oriens c. 37, Leiden
2009, s. 177-190) birkaç tereke kaydını ilk defa kullanması bakımından önemlidir. Ömer Faruk Yılmaz’ın İstanbul Sahhaflar Derneği
tarafından yayınlanan Sahhaflık ve İstanbul Sahhaflar Çarşısı (İstanbul 2005) adlı eseri popüler dergilerdeki sahhaflıkla ilgili söylentileri
derleyen bilimsel olmasa da faydalı bir çalışmadır.
252
Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü
Arşiv Dairesi Başkanlığı
253